Ўзининг куч-қудратини ҳар соҳада далиллашга ва кўз-кўз этишга одатланган АҚШ ва Буюк Британия ҳамкорлигида яратилган навбатдаги ҳайратланарли фильм жорий йилнинг июль ойида экранларга чиқарилди. Режиссёр ва сценарийнавис Кристофер Нолан АҚШнинг ҳарбий соҳада тенгсиз эканлигини жаҳонда тан олинишига  сабабчи бўлган физик олим Роберт Оппенгеймерга бағишланган фильми билан Голливуднинг кино саноатидаги маҳобатини янада кучайтирди. “Оппенгеймер” биографик драмаси атрофида юзага келган турли шов-шувлар ҳақиқатга яқинми ёки барчаси рекламанинг навбатдаги ҳийласими? Oyina.uz бугун шу хусусда сўз юритади.

Тарихга экскурс

АҚШ томонидан 1945 йил 6-9 август кунлари Япониянинг Хиросима ва Нагасаки шаҳарларига ташланган атом бомбаси ҳанузгача инсониятга нисбатан чексиз ваҳшийликнинг очиқ намунаси сифатида баҳоланади. “Кичкинтой” ва “Бақалоқ” деб номланган икки атом бомбаси сонияларда 140 000 га яқин инсон умрига зомин бўлган бўлса,  унинг асоратидан яна шунча одам эрта оламдан ўтди. Ҳозиргача, ўша машъум куннинг оқибатидан азият чекаётган инсонлар мавжуд. Лекин, бу бомбалар АҚШ куч-қудратини жаҳон аренасида янада мустаҳкамлаб олишига асос бўлгани ҳам ҳақиқат. Ва, ҳанузгача бу давлат аҳлоқий нормаларни ортга суриб, мағрурлик  шоҳсупасидан тушмай келади. 2015 йилнинг 6 август куни бомбани ташлашга буйруқ берган АҚШ президенти Трумэннинг набираси – Дэниел Клифтон Трумэн “бобом умрининг охиригача Хиросима ва Нагасакига ташланган бомба тўғри иш бўлган ва АҚШ бунинг учун ҳеч қачон узр сўрамайди, деб ҳисоблаган”, дея эълон қилгани фикримизга далилдир.

Тарихнинг майда икир-чикирларига қизиқмаган киши бомба нима учун айнан Хиросима ва Нагасаки шаҳарларига ташланганини билмаслиги мумкин. Аслида, Германия бошлаган Иккинчи жаҳон уруши билан олдинма-кетин  Япония ҳам 1941 йил 7 декабрда АҚШнинг ҳарбий денгиз флоти жойлашган Перл Харборга кутилмаганда ҳужум қилади. Япониянинг огоҳлантирмасдан бошлаган мазкур ҳаракати АҚШнинг Иккинчи жаҳон урушига қўшилишига сабаб бўлган эди.

1942 йил 13 августда расман ишга тушган Манхеттен лойиҳаси доирасида ядровий қурол устида АҚШ, Европа ва Буюк Британиялик энг кучли олимлар иштирокида жуда катта иш олиб борилади. 1943 йилга келиб АҚШнинг Нью-Мексико штатидаги Лос Аламосс шаҳрида (у пайтда кимсасиз ташландиқ жой бўлган) Роберт Оппенгеймер таклифи билан шаҳарча бунёд этилиб, атом бомбасини ишлаб чиқиш учун яширин лаборатория ташкил этилади. Ниҳоят, Перл Харбордаги ҳодисадан 4,5 йил ўтиб, АҚШ атом бомбаси билан Япониядан  ўчини олди. Сонияларда икки йирик шаҳри кунпаякун бўлган Япония ҳукумати  1945 йилнинг 15 августида таслим бўлганини эълон қилди. Шу тариқа 1945 йилнинг 2 сентябрида Иккинчи жаҳон уруши расман тугатилганлигини тасдиқловчи акт имзоланди. Япония капитуляциясида атом бомбаларининг ўрнини юксак баҳолаган АҚШ портлашларда аҳлоқий жиҳатдан ўзини айбдор ҳисобламаган.

“Мен борлиқни йўқ қилувчи ўлимман”

Oppenheimer – тарихий биографик драма;

Давлат: АҚШ ва Буюк Британия;

Ҳажми: 180 дақиқа;

Бюджет: 100 млн доллар;

Сценарий муаллифи ва режиссёр – Кристофер Нолан;

Бош ролда – Киллиан Мерфи;

Етакчи ролларда – Эмили Блант, Мэтт Деймон, Кичик Роберт Дауни, Флоренс Пью, Рами Малек, Нари Олдман.

Фильм Кай Берд ва Мартин Дж.Шервиннинг “Оппенгеймер. Америкалик Прометейнинг ғалабаси ва фожиаси” асари асосида яратилган. Ҳар доимгидек, бу фильмнинг ҳам сценарийсини ўзи ёзган Кристофер Нолан “Оппенгеймер”да ҳам бошламани фольклордан бошлайди: инсониятга оловни тақдим этган Прометей бу иши учун худолар томонидан умрбод жазога маҳкум этилди.  “Атом бомбасининг отаси” ҳисобланган Роберт Опппенгеймерни гўё Прометейга менгзаган режиссёр, аввалига қилган хизматлари учун кўкларга кўтарилган, кейинчалик эса жосусликда айбланиб, АҚШ давлати томонидан таъқибга учраган ва маҳфий ҳужжатлардан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум этилган физик олимга бўлган ўзгарувчан сиёсий муносабатнинг сабабларини излайди.

Оддий талабалик вақтидан то президент Трумэн билан учрашувгача бўлган вақт қамраб олинган даврда Оппенгеймер томошабин кўз ўнгида ўсиб боради. Парча-парча эпизодлардан иборат бош қаҳрамон ҳаётини ёритишда К.Нолан машҳур физик олимни мунтазам қийнаб келган руҳий зўриқиш (психоз) унинг бутун ҳаётига салбий таъсир қилганини ҳам объектив ифодалашга ҳаракат қилади. 

Оппенгеймер атом бомбасини яратишга бош қўшганида бу бомба фашистлар бошлаган урушни тугатишига ишонган эди. Шунинг учун ҳам маҳфий лойиҳага раҳбар этиб тайинлангач, бирга ўқиган, ишлаган дўстлари ва ўзи ўқитган шогирдларидан иборат физик олимлар гуруҳини лойиҳага жалб этишда дунёда узил кесил уруш тугатилишига улар сабабчи бўлишлари мумкинлигига барчани ишонтиради. Ҳақиқатан ҳам мақсад аслида шундай эди. Бомба қанчалик тез тайёр бўлса, уруш ҳам шунчалик тез тугашига лойиҳа иштирокчилари (умумий ҳисобда 4000 дан ортиқ) ишонган эди. Аммо, 1945 йилнинг июль ойига келиб, ниҳоят атом бомбаси тайёр бўлганида, фашизм устидан деярли узил кесил ғалаба қозонилганди. Япония ва АҚШ ўртасида давом этаётган  уруш эса янги ихтирони қаерда синаш мумкинлигини очиқ кўрсатиб турарди.

Кристофер Нолан асар фабуласини уч яхлит бўлакка бўлади: Оппенгеймернинг олим сифатида шаклланиши – бомба яратилиши – айблов жараёни. Лекин, бўлакланган сюжетлар даврий изчилликда берилмайди. Аксинча, муаллиф сабаб ва оқибат категорияси асосида Оппенгеймернинг тўғрисўзлиги, билими, обрў-эътибори, баъзида эса шуҳратпараслиги ҳам унга нисбатан айбловларнинг кўпайишига сабаб бўлганини холис кузатувчи назари билан ёритади.  Ҳар бир айблов юзасидан сўроққа тутилган гувоҳлар, оқловчи ва қораловчиларнинг Оппенгеймер шахсига бўлган муносабатини айбланувчи ва бошқалар ўртасида бўлиб ўтган қандайдир арзимас, айни пайтда далил бўлиб хизмат қилаётган воқеа билан боғлайди. 

Ниҳоят, 1946 йил 16 июлда бомба синаб кўрилди. Янги ихтиро – узоқ муддат кутилган, лаҳзада борлиқни йўқ қилиб юбориш қудрати билан ўз ижодкорларини-да даҳшатга соладиган АТОМ БОМБАси ўша Нью-Мексико штатидаги Жорнадо дел Муэрто чўлида синаб кўрилди. Ҳаяжонли дақиқалар, “ё ҳаёт, ё мамот” лаҳзалари, тўғри ёки нотўғри иш қилингани ўртасидаги дилемма ҳаммаси бирлашиб, портлаш содир бўлди. “Мен борлиқни йўқ қилувчи ўлимман” – ҳинд эпоси «Бҳагавадгита»ни аслиятда ўқий олган Оппенгеймернинг ҳаёлига чақмоқ тезлигида келган бу сўзлар ўша сонияларда ғалаба нашидасидан масрур олимни ҳайрон қолдирмади...

Синов муваффақиятли ўтди. Кўп ўтмай, яна икки бомба ўз вазифасини бажариши учун олиб кетилди. Кейин кутиш... Оппенгеймер кутган нарса – бомбанинг муваффақиятли натижаси эди. Ҳа, Хиросима ва Нагасакига ташланган атом бомбалари кутилганидан ҳам “аъло” натижа берди. Қўрқув нафақат Япония ҳукуматини, балки узоқ вақт буюкликка даъвогарлик қилиб келган бошқа давлатларни ҳам даҳшатга солди. Оппенгеймер шу тариқа АҚШнинг Прометейи бўлиб машҳурликка эришди. Бироқ... Оппенгеймернинг фавқулодда идеал қаҳрамонга айланиши унинг ички “мени” билан келишолмай  қолди. У бир қараса одамови, бир қараса манман, яна бир қараса йиғлоқи кимсага айланди. Атом бомбасидан ўлган ва ўлаётган одамлар сони ортгани, ваҳимали асоратларни ўрганиш кучайгани сайин, ҳисоботларни кўриш ёки тинглаш жараёнларида Оппенгеймернинг ички “мени” бош кўтарарди. У куйиб кул бўлган японияликларнинг таналарига ҳам, оқ қон касаллиги кўпаяётгани ҳақидаги ҳисоботларга ҳам на қарар, на фикр билдира оларди. Аммо, ўзи сабабчи бўлган “ядро қўзиқорини”нинг оқибатларини эшитар экан, яна ўша фикр кўнглидан ўтарди: “Мен борлиқни йўқ қилувчи ўлимман...”. Энди у, ядро қуролига қарши гуруҳлар томонига ўтиб, атом бомбаси инсониятнинг душмани эканлиги, унга қарши курашиш кераклиги тўғрисида маърузалар ўқирди...

Ҳаётий фактлар ва билганларнинг гувоҳлигига асосланган фильмда Оппенгеймер АҚШ президенти Ҳарри Трумен билан учрашади. Трумен ўз фуқаросини олқишлар экан, бу ишни яна давом эттиришга даъват этгандек бўлади. Аммо, Оппенгеймернинг маҳзунлигидан ҳайратланади. Оппенгеймер эса, президентни худди ўзининг сирдош дўстидек кўриб, қалбидаги оғриқ азобини яширмайди: “мен ўзимни, гўё қўллари қонга ботган инсондек ҳис этяпман...”. Трумен: “жаноб Оппенгеймер, сиз бомбани яратдингиз холос, уни портлатган эса бизмиз...”, дея, истеҳзо билан жавоб беради. “Бошқа бу йиғлоқини мени ёнимга йўлатманг!”, буюради Трумэн Оппенгеймер билан гапни чўзишни истамай.  

Оппенгеймер Нолан талқинида

180 дақиқа давом этадиган фильм яратилишига қанча маблағ кетган бўлса, унинг рекламаси учун ҳам шунча пул кетди. Кристофер Нолан бу фильми билан қандай янгилик қилди? Ҳар ҳолда, у маҳфийликни очиқлагани йўқ – Оппенгеймер билан боғлиқ кўплаб фактлар аллақачон, жамоатчиликка маълум эди. Атом бомбаси устидаги мунозаралар ҳам ҳануз тинмагани ортидан, янги-янги фактлар ҳар йили эълон қилинади. 

Бу саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин:

1. Нолан ўз ижодий нуқтаи назари билан Оппенгеймер ҳам оддий инсон бўлганини кўрсатишга уринди;

2. Оппенгеймер шахси ва бомба яратилиши билан боғлиқ фактлар, воқеаларга таяниб, одамийлик ва сиёсат бир-бирига зид тушунчалар эканлигини янги ракурсда кўрсатди.

Нолан бу фильмида компьтер графикасидан бутунлай воз кечди. Ҳатто, атом бомбасининг илк марта портлаши жараёнини ҳам натурада суратга олди. Замонамиз темпо ритмига мос равишда монтаж қилинган кадрлар рассом-режиссёр-оператор-актёр  ва барча ижодий гуруҳ ҳамкорлигида маромида суратга олинди. Кристофер Нолан аҳлоқий нормаларга  ортиқча урғу бермаган бўлса-да, айрим кадрлар композицияси томошабин хотирасига муҳрланиб қоладиган даражада яратилгани режиссёрнинг қайси позицияда турганини очиб билдиради. Жумладан, ҳаммаси муваффақиятли амалга оширилгач, Оппенгеймер лойиҳага бевосита ва билвосита иштирок этганлар олдида нутқ сўзлайди. “Биз ютдик!”, дея тантанавор нутқ сўзлаган “атомнинг отаси” гулдурос қарсаклар остида минбардан тушар чоғида, оёғи остида кўмирга айланган инсон танасини ғарчиллатиб босади. Чўчиб кетган Оппенгеймер энди атрофига бошқача назар билан қарайди. Ҳозиргина ҳаммадан кўп ғалабани олқишлаётганлар, энди жуда қаттиқ қайғуга ботганини кўради.  Шу тариқа, режиссёр нафақат физик олимга муносабатини, умуман мана шу ҳодисанинг ўзига, уни олқишлаган инсонларга ҳам бўлган муносабатини ифодалаб, бомба портлашидан энг кўп қувонган қалб энг кўп қайғурганига урғу беради.

Яна бир сюжетда кечагина олқишларга кўмилган Оппенгеймер кетма-кет шахсий ва сиёсий саволлар қуршовида турар экан, у ўз ҳиссиётларини бошқара олмайди. Бу кўринишда унинг буюклиги йўқолиб, йиғлоқи ва қўрқоқ инсон сифатида аянчли кўринади. Рафиқаси эса  унинг бу ҳолатидан ижирғанар экан, “улар бизнинг ётоқхонамиздаги ички ишларимизга қизиқяпти, сен эса барчасини айтиб беряпсан. Ўзингни қўлга ол”, деса-да, у барибир ўзидан юқорида турган кучларга бас келолмайди...

Инсон омили ҳар ерда устунлик қилади. Оппенгеймерга тиркалган айбларни тасдиқлаш учун сўроққа чақирилган ҳамкасбларнинг асл ниқоби очилар экан, физик олим олимларга хос кўнгилчанлигидан воз кечмайди. Унга қарши гувоҳлик берган “дўст”лари мунофиқларча узатган қўлларни сиқиб қўяверади. Рафиқаси эса эрига туҳмат қилганларга нега у яна қўл узатишини тушунмайди...

Фильмда атом бомбасининг оқибатлари эмас, унинг яратилишига сабабчи бўлган инсоннинг келгуси ҳаётидаги талатўплар бирламчи туради.   Оппенгеймернинг кимлиги, у бошчилик қилган физик олимлар гуруҳи ҳақида катта ахборот берилгани билан, уруш ва одам, инсоният ва тинчлик мавзуси юзасидан дидактик ахборотлар берилмаган. Буни Нолан ўз фильмига асос қилиб олган китобдан кўп ҳам узоқлашмагани билан асослаш мумкин.

Кристофер Нолан Оппенгеймернинг физик ихтиролари билан боғлиқ илмий фикрларини ёритиш билан бирга, унинг ҳассос қалб эгаси бўлганига ҳам алоҳида тўхталади. Ноланнинг кўпроқ компьтер графикаси ёрдамида  яратилган аввалги фильмларидан фарқли тарзда, “Оппенгеймер” фильмида ҳаётнинг реал аксини кўриш мумкин. 3 соат давом этиб, онгимизни чексиз саволлар гирдобига ташлаган воқеалар пировардида ҳаммасига ҲАСАД сабабчи бўлганини очиқлаганида, кишини ғалати ҳиссиётлар чулғайди. Оппенгеймернинг давлатга ҳиёнат қилганликда (бомба яратилишига оид ҳужжатларни советларга сотган, деган айблов), антиатом гуруҳига қўшилганликда ва коммунистлар билан алоқада бўлганликда (Оппенгеймернинг севгилиси Джин Тэтлок коммунист бўлган) айбланиши АҚШ давлатига хоинлик қилиш билан баробар эди. Узоқ муддат олиб борилган текширувларда унинг оиласи, адвокати ва раҳбари Лесли Гровс (Манхеттен лойиҳасининг ҳарбий раҳбари) ҳимоя қилди, холос. Қолганлар эса инсон омилига хос – қўрқоқликдан воз кечолмадилар.

Фильмнинг сюжет қурилишида сўз – диалог, савол-жавоб, монолог, баҳс-мунозара, илмий тортишувлар жуда кўп. Айнан шу нарса замонавий кино санъати воз кечаётган хусусият. Лекин, “Оппенгеймер”да сўз ва тасвир муносабатлари шундай қурилганки, томошабин нафақат сўзни тушунишга, ҳодисанинг моҳиятини англашга жидду-жаҳд билан ҳаракат қилади. Чунки, бадиий тўқима эмас, тарихий ҳақиқат режиссёр К.Нолан учун муҳим аҳамиятга эга эканлиги айнан шу асарида яққол намоён бўлди. Ҳатто, ўз ҲАСАДи ортидан Оппенгеймернинг бошига бало ёғдирган унинг ДЎСТИ  Льюис Штраусс ҳақидаги ҳақиқатлар ҳам фильмда очиқ берилди. АҚШ давлати учун муносиб хизматлар қилган Льюис Штраусснинг асл қиёфасини кўрсатишдан чўчимаган Кристофер Нолан ниҳоят, тарихий фильмларни суратга олишда бадиий тўқимага урғу бериш фойдасиз уриниш эканлигини яна бир бор исботлади ( P.S. Кўп тарихий фильмларни яратишда, айниқса собиқ совет республикаларида асл ҳақиқат бузилиб кетиши кўп кузатилган). 

Оппенгеймер ҳар бир саволга тўғри жавоб беради. Ҳатто, интим муносабатларини батафсил ҳикоя қилиши оиласи билан ажралиш ҳавфини туғдирса-да, у ёлғон гапирмайди. Кристофер Нолан сўзга кўчиши оғир бўлган ҳолатларда усталик билан тасвир яратади: Оппенгеймер айнан сўроқ бераётган хонада Джин Тэтлок билан ишқий муносабати кўрсатилади. Режиссёр, аёл ва эркакка бақрайиб қараб ўтирган кузатувчилар ва рафиқасининг нигоҳи орқали бир томондан, яширилиши керак бўлган сирларни ҳаммага сўзлаб бераётган инсоннинг ёлғон сўзлай олмаслигини кўрсатса, бошқа томондан психоз касаллигидан азият чеккан олимнинг иложсизлигидан бошқалар нима фойда олишлари мумкинлигини тушунмайди. Тез-тез оқ-қора кадрларнинг рангли кадрлар билан алмашиниб туриши бир томондан фильм воқелигининг ҳаққонийлигига ишонч уйғотса, иккинчи томондан даврнинг кулранг тумандек очиқликдан ҳоли бўлганига ишора сифатида қабул қилиш мумкин.

Сўнг сўз ўрнида Кристофер Нолан ўз атрофига тўплаган ижодкорлар маҳорати ҳақида  алоҳида фикр айтишга эҳтиёж сезаётганимизни яширмаймиз. Айниқса, бош роллар ижрочилари: Киллиан Мерфи (Оппенгеймер), Эмили Блант (рафиқаси), Мэтт Деймон (генерал), Флоренс Пью (Джин Тэтлок), Роберт Дауни-младший (Льюис Штраусс) ҳақида узоқ гапириш мумкин.

Сўзимиз аввалида айтганимиздек, “Оппенгеймер” фильми атрофидаги шов-шувлар рекламанинг кучигина эмас, ҳақиқатан ҳам бу фильмнинг  ҳар жиҳатдан (актёрлик маҳорати, операторлик, рассомлик,  мусиқий безак, монтаж, овоз режиссёрлиги ва ҳ.з.) юксак даражада эканлигини билдиради.

Шоҳида ЭШОНБОБОЕВА.
Oyina.uz

“Oyina.uz”ни Телеграмда кузатинг!