Чўлпон «санойи нафиса», дея таърифлаган, Қодирий эса адабиёт билан бир поғонада кўрган кино санъати ҳақида ўтган юз йилдан ортиқ вақт ичида нималар ёзилмади, дейсиз... Не калтаклар синмади бу кинонинг бошида... Гоҳ қўрқув билан, гоҳ ёлғон билан битилди, гоҳ теран фикр, гоҳ эса маҳдудлик билан ёзилди неча-неча мақолалар, тақризлар. Лекин ўйлаб қаралса, ўзбек киносининг қарийб юз йиллик умри ютуқдан кўра ютқизиқларга бойдек, қарсакбозликлару ура-уралардан иборатдек туюлади.

Киношунос Ҳамидулла Акбаров бир воқеани ҳикоя қилиб берганди: аспирантлик пайтим эди, «Гулистон» журналига мақола бериб, ўзим Москвага учиб кетдим, келгунимча материалнинг аксар қисми ўзгартирилган, яъни барча танқидий мулоҳазаларим олиб ташланган ҳолда чоп этилганди... Жаҳлим чиқди. Бош муҳаррирга кириб нега бундай қилдингиз, деб сўрасам, пинагини ҳам бузмай жавоб берди: агар ўзгартирмасак, мақолангиз чиқмасди... Ҳа, кўп йиллар ўзбек киноси ва у ҳақидаги тақризларнинг тақдирига мана шундай осонгина ҳукм ўқилган... Йўқса, Американинг ўша машҳур «Wарнер Бротҳерс» ёки «Парамоунт Пиcтурес» кинокомпаниялари билан бир вақтда, яъни 1920 йиллари Тошкентда ташкил этилган «Шарқ юлдузи» кинофабрикаси бугун гуллаб-яшнаб кетган, камида «Бўздағфильм» даражасида фаолият юритаётган бўлармиди?

Ҳар қандай фильм – давр маҳсули... Мутахассислар эса ўз даврининг хроникасини ёзиб борувчи экран синчиларидир. Бугун кўряпмизки, юз йилдан ошиқ вақт ўтган бўлса ҳам, кино ҳақидаги тақризлар, мақолалар ё у даврнинг, ё бу даврнинг сиёсий қарашларига қурбон қилинган, ҳеч бўлмаса қайсидир бир амалдорнинг қош-қовоғига қараб талқин этилган. Ҳақиқий маънодаги тақризлар, чин виждон билан ёзилган мақолалар, китоблар жуда кам... Яқинда чоп этилган «Ўзбекистон кино санъати» (1-жилд) энциклопедиясига санъатимизнинг бутун бошли тарихи, шўриш кечмиши ҳақида фикрлар ва далиллар жамланган. Умуман, бундай катта ҳажмдаги қўлланма кино тарихида биринчи марта яратилди. Мазкур китобнинг муаллифлари эса санъатшунослик фанлари доктори, таниқли киношунос олима Нигора Каримова ва режиссор Элжон Аббосов. Лойиҳанинг амалга ошишида Навоий шаҳар кон-металлургия комбинати ҳомийлиги ҳамда Шойим Бўтаев, Гулнора Мухторова, Бахтиёр Якубов, Иқбол Қўшшаева, Азиз Матёқубов, Муҳайё Мухторова, Лобар Қобилова каби ижодий гуруҳнинг ҳам хизмати бор.

Китобга 1925 йили яратилган «Ўлим минораси» каби илк овозсиз фильмдан тортиб, 2022 йили ишланган «Барон 2. Соғинч» фильмигача жами 417 та кино асар ҳақида маълумот жамланган. Ушбу улкан ҳажмдаги «Ўзбекистон кино санъати» энциклопедиясининг аҳамияти шундаки, бўлғуси санъатшунослар учун тайёр дастур, каталог вазифасини ўтайди. Кино тарихини ўрганиш учун соатлаб, кунлаб музейларда ёки кинозалларда қолиб кетадиганлар энди тайёр қўлланмадан фойдаланаверади... Шунингдек, бу кино қомус санъатнинг сиёсатга таъсирини ёки сиёсатнинг санъатга таъсирини бевосита фош этиб беради.

Ака-ука Люмерларнинг оламшумул кашфиёти пайдо бўлганидан икки йил ўтиб Тошкентда илк бор кинотеатр очилди... Ҳолбуки, ўша пайтда бундай янгилик Европанинг ҳам барча ҳудудларига етиб бормаган эди. 1897 йили Тошкентда илк бор омма қаршисида фильмлар намойиш этилди. Орадан ҳеч қанча вақт ўтмасдан бундай кинотеатрлар сони ўн бештага етди. Экран санъати ҳодисасини умрида учратмаган, тасвирда югуриб келаётган отни кўрибоқ юрак ҳовучлаб қочиб қолган томошабин назари билан қаралганда ҳам ижтимоий ҳаётимиздаги бу воқеа – чинакам катта ҳодиса бўлганди. «Равот қашқирлари», «Тонг олдидан» каби киноасарлар ижодкорларнинг қалб қўри маҳсули эди. Шу сабаб ҳам Абдулла Қодирий биринчилардан бўлиб кино санъати ҳақида мақолалар эълон қилишга киришди.

Вақт ўтиб ўша пайтда амалдаги ҳукумат фильмлардан ва киноижодкорлардан қўрқа бошлади. Қатағонда Худойберган Девонов каби Марказий Осиёдаги биринчи кинооператор, Сулаймон Хўжаевдек профессионал режиссорлар отиб ташланди. Кино эгасиз қолди. Бошқалари эса ишдан бўшатилди. Соҳадан узоқлаштирилди. Натижада кино санъати эркин ривожланишдан ортда қолди, ғоявий-бадиий сиқиқликка учради. Ваҳоланки, бу пайтда Европа фильмлари янги йўл, янги услуб ва янги шакл қидириб, неореализм босқичига кўтарилаётган эди. Бутун Европа бўйлаб ёйилаётган итальян киносининг тамал тошини Дзаваттини, Висконте каби режиссорлар аллақачон қўйиб улгурганди. Бизда эса кино аввалбошданоқ майиб-мажруҳ қилинди.

1937 йилнинг қатағонидан сўнг ҳар бир чиқаётган киноасарга «сотсреализм» ёрлиғи ёпиштирилди. «Кино ўлди», деган эди куюниб Роберто Росселлини. Ўзбек киносининг эса қачон ўлдирилганини ушбу китобни синчиклаб ўқиб чиққан одам яхши англайди. Сабаби, аксарият фильмлар қайсидир мафкуранинг қулига айлантирилгани изоҳлар ва фотосуратлар билан киритилган. Албатта, бу ерда сабаблари очиб берилмайди, лекин закий китобхон тезда англайди. Бу китобда аёл ҳуқуқи ва эркини тарғиб этувчи «Иккинчи хотин», «Асал», «Мохов» каби илк фильмлардан тортиб, «Қасамёд», «Бахт қуёши» каби сиёсий вазифа бажарган, яъни «Туркистоннинг қолоқ халқлари» ҳақида сўзловчи илк овозли фильмларгача жой олган. Даврлар силсиласидан ўта олган фильмлар ҳам ёки ўша даврнинг ўзида қолиб кетган фильмлар ҳам қомусдан жой олган...

1940 йиллардан бошлаб ўзбек киноси тарихида сиёсий буюртмалар ортгандан ортиб борди. Барча фикрлар аниқ бир формулага, аниқ бир мақсадга бўйсундирилар, энг муҳими, бир ҳовуч амалдорларга маъқул бўлса бўлгани... Буни қарангки, Японияда Куросава, Италияда Феллини, Ҳиндистонда эса Раж Капур ажойиб фильмлари билан кино оламида аллақачон ўзига ҳайкал қўйиб улгурганди, ўша даврларда яратилган «Расёмон», «Йўл», «Жаноб 420» каби ўлмас дурдона асарлар ҳали-ҳамон инсоният фитратини қалқитиб келмоқда. Бизнинг ўша вақтда суратга олинган баъзи фильмларимиз эса маҳдудлик чегарасидан ошиб ўта олмаган. Ҳатто Чингиз Айтматовдек катта ёзувчи ҳам «Сарвқомат дилбарим» фильми сенарийсини ёзаётганида Асал ва Илёснинг муҳаббати васфига эмас, қишлоқда колхозлаштириш сиёсатини тарғиб этиш ғоясига йўналтиришга мажбур бўлган экан...

Бир киши машҳур рассом Пабло Пикассонинг кубизмга оид расмларини томоша қила туриб: «Сиз мана шунақа бир-бирига қоришиб кетган ранг-баранг шакллардан бошқа нарсаларни чизолмасангиз керак», дебди. Шунда жаноб Пикассо қаламини олиб ерга биттагина буғдой донини чизибди. Расм шу даражада ўхшарканки, атрофда юрган товуқ югуриб келиб донни чўқимоқчи бўлибди. Буни кўрган бояги киши Пикассога: «Шунчалик маҳоратингиз бор экан, нега истеъдодни зўр нарсаларга эмас, қаёқдаги ноаниқ тасвирларни чизишга сарфлайсиз?» деса, рассом: «Чунки расм дегани товуқ учун чизилмайдида», деб жавоб берган экан. Муқояса қилиб айтганда, ҳар қандай истеъдод бор кучини бирор буюртма асарини бажаришга маҳкум эди. Жаҳон киноси ҳар куни янги йўл, янги талқин ва шакл қидириб ўйланса, бизнинг киночилар қандай қилиб катталарга ёқадиган фильм ишлаш ҳақида бош қотиришарди. Бугунги яратилаётган фильмлар ҳам кўпинча ўша асарлар қисматини такрорламоқда. Кейинги йилларда ишланган баъзи фильмларни олсангизда, финалида «яшнасин боғларимиз, яшасин боғбонимиз» қабилидаги шиорнамо ҳайқириқларга дуч келасиз.

Тўғри, ўзбек кинематографиясида ҳам тафаккур қудрати билан яратилган фильмлар бор... «Абдуллажон», «Отамдан қолган далалар», «Осмондаги болалар», «Чаёнгул», «Ўтов», «Соғинч соҳили», «Эркак», «Илова», «Паризод», «Рангсиз тушлар», «Иссиқ нон» каби фильмлар истеъдоднинг кучи билан ишланган. Булар, шубҳасиз, экран санъатимиз дурдоналари. Халқаро тоифадаги нуфузли фестивалларда эътироф этилганлари қанча. Айнан мана шу китобда уларга жуда кўп ўрин ажратилган. Лекин негадир бизда ҳамон Бергман фильмларидаги чуқурлик, Феллинидаги фалсафий кенглик, Антонионидаги новаторлик етишмаётгандек...

Қанийди, дунё аҳли ўзбекни ҳам худди Жан Имоу фильмлари орқали хитойликни, Ким Ки Дук асарлари орқали корейсни, Такеши Китано картиналари орқали японни таниганидек таниганида эди, бугун бу фикрларни ёзишга эҳтиёж қолмасди. Кино санъатимиз тарихи унутилган фонотекалар, улоқтирилган фототасвирлар, архивларда чанг босиб ётган плёнкалар мисолида йўқолиб бораётганидан кўнгилда бир ҳадик бор эди. Уларга «Ўзбекистон кино санъати» тўплами мисолида қайта ҳаёт бағишлангани эса кўнгилга таскин бермоқда.

Шоҳсанам ХИДИРОВА,

санъатшунос журналист