Томошабин дунёқарашини кенгайтирувчи, ҳаёт воқеликлари ва борлиққа нисбатан фикрларини ўзгартиришга мажбур этувчи картиналар арт-хаус ёки муаллифлик фильмлари дейилади. Одатда, уларнинг мухлислари кам, томошавийлик кўрсаткичи ҳам паст бўлиб, киноклубларда махсус намойиш этилади. Арт-хаус фильмлар кўпчилик ўрганиб қолган жангари, комедик, тез суратли эпизодлардан фарқли, узундан узун кадрлар, персонажларнинг зерикарли диалоглари ва муаллифнинг ижодий чегарасизлиги билан ажралиб туради. Кино санъати энди ривожлана бошлаган овозсиз фильмлар даврида (1895-1930-йиллар) ҳам бир қанча ана шундай муаллифлик, сюрреалистик картиналар яратилган. Қуйида эътиборингизга ўша даврда суратга олиниб, кино тарихида инқилобий из қолдирган энг машҳур фильмлар 10 талигини ҳавола этамиз:

1. “Тоқатсизлик”, реж. Девид Уорк Гриффит, 1916 йил.

Фильмдан дунё тарихи ва маданиятида муҳим аҳамият касб этган тўртта воқелик: афсонавий Бобилнинг қулаши, Исо Масиҳнинг ҳаёти, Авлиё Бартоломей кечаси ва 20-аср Америкасидаги ўз озодлиги учун жонини беришга тайёр одамлар ҳақидаги ҳикоялар ўрин олган. Режиссёр Девид Гриффитнинг “Тоқатсизлик” ва “Миллатнинг туғилиши”(1915) фильмлари овозсиз кино даврининг энг йирик эпопеялари эди. Айнан шу икки картинадан кейин кинога нисбатан тушунчалар анчайин ўзгаради.

2. “Доктор Калигари кабинети”, реж. Роберт Виене, 1920-йил.

“Доктор Калигари кабинети” инсон онгининг ўзгарган ҳолатларини акс эттирадиган биринчи картина экани билан диққатга сазовордир. Шунингдек, у кинематография тарихида немис киноэкспрессионизмининг бошланиши ва кейинги 20 йиллигига замин яратган фильм эди.

3. “Потёмкин жанговар кемаси”, реж. Сергей Эйзенштейн, 1925 йил.

Фильм сюжетида 1905-йилнинг ёзида “Князь Потемкин-Таврический” кемасидаги денгизчилар қўзғолони ва уларни қўллаб-қувватлаш учун кўчаларга чиққан Одесса аҳолисининг Россия империяси қўшинлари томонидан қатл этилиши акс эттирилган. Ушбу фильм кинематография тарихидаги энг муҳим асарлардан бири ҳисобланади, чунки режиссёр унда илк марта тажрибавий ва инновацион монтаж усулларини қўллаган.

4. “Метрополис”, реж. Фритз Ланг, 1927 йил.

Немис киноэкспрессионизмининг юқори нуқтаси бўлган илмий-фантастик, антиутопик фильм. Фильмда жамоавий касталарга бўлинган келажак шаҳарларидаги ҳашамат ва исрофгарчиликка ботган ҳукмрон синф бошқарувидаги ҳаёт гавдалантирилган. У ерда ишчилар ер остида, даҳшатли шароитда бахтсиз ҳаёт кечиради. Бир куни юқори шаҳар бош ҳукмдорининг ўғли тасодифан зиндондаги қизни учратиб қолади. Ёшларнинг муносабатлари қалинлашиб, йигит қизнинг иш жойига боришга қарор қилади. Шу тарзда психологик драма бошланади…

5. “Денгиз юлдузи”, реж. Ман Рей, 1928 йил.

“Денгиз юлдузи” машҳур француз сюрреалист рассоми Ман Рейнинг авангард кинодаги эксперименти бўлиб, кинематография тарихидаги дастлабки сюрреалистик фильм ҳисобланади. Уни тасвирга олиш учун ўша вақтдаги энг янги техникалардан фойдаланилган бўлиб, юмшоқ фокусли тортишиш ёрдамида режиссёр тўлқинли шаффоф ойнадан суратга олиш эффектига эришган. Фильм сюжети эркакнинг уни ҳаяжонга солган аёлдан қўрқиши ҳақида ҳикоя қилади.

6. “Жанна д'Аркнинг эҳтирослари”, реж. Карл Теодор Драйзер, 1928-йил.

Картина Жанна д'Аркнинг ҳаёти ҳақидаги ҳужжатлар асосида ёзилган протоколлар ва тергов суди гувоҳларининг ҳужжатли баёнларига асосланади. Унда табиийликка алоҳида эътибор берилганидан актёрларга умуман грим ишлатилмаган. Ўз даврида Британияда фильмнинг намойиши тақиқланган. Аммо картина нафақат овозсиз кино даврининг энг яхши фильми, балки жаҳон кинематографиясининг забт этилмаган чўққиси сифатида ҳам бир неча бор эътироф этилган.

7. “Андалусия ити”, реж. Луис Бунуэл, 1929 йил.

Устара билан кесилган кўз, қўл кафтидан судралиб чиқаётган чумолилар... Бу Луис Бунуэл ва Сальвадор Далининг ҳамкорликдаги ижоди бўлиб, муаллифларга кўра, ҳеч қандай сирли ёки янги ғоя яратишни мақсад қилинмаган. Юқоридаги каби кадрларнинг ҳаммаси сюрреалистик тасвирлар бўлиб, ундан онгли аллегорияларни қидирмаслик лозим. Чунки чиндан ҳам фильмдан асосий мақсад – бадиият(санъат)да иррационализм ғояларини олға суриш эди.

8. “Олтин аср”, реж. Луис Бунуэл, 1930 йил.

“Андалусия ити” ва унинг мантиқий давоми ҳисобланган “Олтин аср” 20-аср санъат ва маданиятининг “Сюрреализмнинг манифести” ҳисобланади. Ушбу фильмда ҳам аниқ сюжет йўқ, кадрлар кўп ҳолларда ажабтовур, бемаъни вазиятлар, зўравонлик ва шафқатсизлик тасвирлари билан тўлдирилган саҳналар тўпламидан иборатдек тасаввур уйғотади. Бир қанча киношунослар эса фильмдаги эротик мавзуларни поэтик талқинда қабул қилиш лозим эканлигини таъкидлайди.

9. “Жиннилик саҳифаси”, реж. Теиносуке Кинугаса, 1926 йил.

Япон кинематографиясидаги илк авангард фильм. Воқеалар қизини сувда чўктиришга уринган аёл ётқизилган психиатрия клиникасида содир бўлади. Унинг эри, собиқ денгизчи, хотинини асирликдан қутқариш учун поликлиникада фаррош бўлиб ишга жойлашади. Аммо воқеалар ривожи шундай тус оладики, тез орада эркакнинг ўзи ҳам ақлини йўқотади…

10. “Кичик Шерлок”, реж. Бустер Кеатон, 1924 йил.

Машҳур комик режиссёр Бустер Кеатоннинг энг ноёб фильмларидан бири бўлган картина сюжетида перфекционист ва детектив ишқибози бўлган йигит ўғриликда ноҳақ айбланади. Натижада туҳматга учраган қаҳрамон севгилисиникидан ҳайдалади. Тушкунликка тушган йигит узоқ уйқуга кетади ва тушида айблов ишини ажойиб тарзда текширади. Фильмнинг АҚШ миллий кино реэстрига киритилгани ҳам алоҳида эътиборга лойиқ.

Асл кино мухлислари, визуал санъат эстетикасидан бохабар инсонлар ва ёш ижодкорлар учун ушбу фильмларни томоша қилиш тавсия этилади.

Самандар Эгамбердиев,

санъатшунос