“Санъатнинг асл моҳияти кўкни кўзлаб,

ўша юксакликка тинимсиз интилишдир.

Ҳаёт эса аксинча. Баландликдаги одамни ҳам

борган сари тубанга судрайди. Хўп, ижодкорнинг

вазифаси нима? Ҳақиқий киноижодкор юксакликни

кўзлаган санъат билан тобора тубан

тушаётган ҳаётни муросага келтиради.

 Франсуа Трюффо,

франсуз кинорежиссори

Муаллифлик фильми тадрижини ижтимоий-сиёсий ҳодисалар вужудга келтирган итальян неореализми оқимисиз тасаввур этиш қийин. “Неореализм – муҳтожлар дунёси ҳақидаги кино”, дейди айрим танқидчилар. Неореализм фақат шунинг ўзимикан? Бу тушунча биргина Италия билан чекланиб қолмаган, йиллар ўтиши билан у ўткир ижтимоий муаммолар талқин этилувчи оқимга айланди”, дея ёзади киношунос М.Петрова. 

Иккинчи жаҳон урушидан кейин дунё киносанъатида воқеликка айланган “Велосипед ўғрилари” фильми нафақат неореализм оқимининг фильми, у Витторио де Сиканинг ўзига хос ёндашуви, ҳатто муаллифлик фильми сифатида ҳам қаралади. Кечаги ва бугунги дунё кинематографиясига кўз югуртиргудек бўлсак, Чарли Чаплин, Витторио де Сика, Федерико Феллини, Франсуа Трюффо, Сатьяжит Рей, Бимал Рой, Жаббор Пател, Иштван Сабо, Стэнли Кубрик, Бернардо Бертолуччи, Анжей Вайда, Фрэнсис Форд Коппола, Оливер Стоун, Тенгиз Абуладзе, Отар Иосилиани, Милош Форман, Эмир Кустурица, Андрей Звягинцев, Ларс фон Триер ва замонавий Эрон муаллифлик фильми режиссёрлари тузум ва инсон драмасининг бадиий талқинини экранда акс эттириб, кино инсоният тамаддунидаги  ўткир ижтимоий-сиёсий қурол эканини кўрсатиб бердилар. Улар киносанъатини  “мафкура машинаси” миссиясига зид ҳодиса деб билишди.   Модомики, фильм инсонга бағишлов экан, сиз уни қуршаб турган муҳитни четлаб ўтиб, у яшаётган жамиятдан кўз юмиб кетолмайсиз. Киноижодкор қаҳрамонининг тақдири орқали замонга муносабатини, хулосаларини, кези келса фарёдини ифодалайди.

Итальян неореализмининг раҳнамоларидан бири Витторио де Сика шундай ёзган эди: “Кўпчилик  неореализм маблағни тежаш учун пайдо бўлган, дейди. Бу нотўғри. Аслида ҳақиқатни баралла айтиш, қўрқмасдан камерани Чиннечитанинг кўҳна манзараси акс этган декорацияларига эмас, ҳаётга, реал воқеликка қаратиш эҳтиёжи туғилганди”. Унинг 1948 йилда ишланган “Велосипед ўғрилари” фильмида велосипед ўғирланиши ва уни топиш умидидаги қидирув жараёни акс этган. Темир ускуна инсон ҳаётидан, қадр-қимматидан ҳам аъло аҳамиятга айланади. Аранг ишга кирган Антонио Риччи гаровга қўйилган буюмини хотинининг охирги бисоти эвазига қайтариб олади. Бироқ велосипедни биринчи иш кунидаёқ ўғирлатди. Ижтимоий-сиёсий руҳдаги фильмлар ижодкордан умидбахш романтикани эмас, ростгўйликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам биз бу ерда машаққатларда тобланган суперқаҳрамон образини кўрмаймиз. Фильм финалида велосипедини ўғирлатган Антонионинг ўзи “ўғри” сифатида нафақат нонидан, шонидан  ҳам айрилган чорасиз абгор аҳволда қолади.

Уруш нима ўзи? Уруш – сиёсий ҳирслар маҳсули, инсон қадрини, умрини сариқ чақага олмайдиган қорни тўқ амбициянинг қутқусидир. Бунда ҳеч бир нарса ўз номи билан айтилмайди. Босқинчилик “халоскорлик” номи билан, жиноят “маданият тарғиботи” даъвоси билан, фашизм “миллат манфаати” васвасаси билан қон тўккан ва тўкяпти. Қурол ерга қўйилди дегани, ҳаммаси тугади, дегани эмас. Ҳақиқий кулфат урушдан кейинги урушда бошланади. Ҳарбий жиноятлар вужудга келтирган қашшоқлик одамлардаги энг керакли ҳиссиётларни ва ҳаловатни тортиб олганди. Кинокартинада уруш ҳақида очиқдан очиқ гап бормайди, лекин сиз фильм давомида фашизм қабоҳатини бутун борлиғича ҳис этиб турасиз. Ҳинд кинорежиссёри Бимал Рой мазкур фильмдан илҳомланиб 1953 йилда “Икки таноб ер” фильмини суратга олди. Бимал Рой Витторио де Секага кўр-кўрона тақлид қилмайди, унинг услубига эргашмайди. Ҳинд режиссёрининг фильмида “велосипед” муҳтожликнинг рамзи – рўзғорнинг шалоқ араваси рикшага айланади. Ҳинд фильми маҳаллий халқ менталитетидан келиб чиққан ҳолда янада маҳзун, янада сентиментал тус олган. “Икки таноб ер” фильмини кўрган томошабин “Маҳобҳорат”у “Рамаяна”дек достонларга бешик бўлган афсонавий ҳинд замини Британия мустамлакасида кераксиз “тешик тоғора”га айланиб қолган экан-да, деган оғир ўйга ботади.

Умуман олганда, итальян неореализми ҳинд неореализми – ҳинд янги тўлқинининг юзага келишига сабаб бўлди. Тобора ривожланаётган тижорий фильмлар қаторида ҳаёт ҳақиқати, шафқатсиз ижтимоий муҳит акс этган параллел кино, яъни ҳинд муаллифлик фильмлари вужудга келди. Икки йилдан сўнг, 1955 йилда режиссёр Сатьяжит Рейнинг “Йўл қўшиғи” фильми катта экранга чиқади. Итальян неореализми таъсирида  ишланган мазкур фильмда қашшоқликнинг қақшатқич зарбасига дуч келган миллатнинг турмуш тарзи тасвирланган. Муҳтожликнинг бошланиши ИНСОНнинг интиҳоси, деган ғоя шафқатсиз реализм билан, ҳаётий воқеаларнинг яланғоч манзараси  орқали очиб берилади. Ғурбатли ҳаёт ва ғарибдан ғариб одамлар акс этган картинани Жавоҳарлал Неру халқаро Канн кинофестивалига тавсия қилган. Ҳиндистонда ўткир ижтимоий-сиёсий руҳдаги параллел  кино, ҳашам ҳаётдан холи ҳаққоний фильмлар айнан Жавоҳарлал Неру ва Индира Гандининг хайрихоҳлиги, яъники ҳукуматнинг рағбати билан ривожланди!

Албатта, ҳар бир сиёсий лидердан етук тарихчи олим ва ҳассосликда шоирдан кам бўлмаган нозиктаъб Неруни излаш ўринсиз. Кўҳна ҳинд тарихининг туб-тубига етган, ҳинд маданиятининг қадимий илдизларигача идрок этган мутафаккир зотга маҳдудлик, шарафсиз ожизлик ярашмас эди. У зот “Жаҳон тарихига бир назар” ва “Ҳиндистоннинг кашф этилиши” каби асарларни ёзган, ясама ифтихордан, рўё кўникмалардан озод одам. Чунки унинг бир кўзи ўтмишда бўлса, иккинчи кўзи келажакка қаратилган. Йўқ нарсани бор қилиб кўрсатиш билан мамлакат бир қадам ҳам олдинга силжимайди. Афсуски, халқ, халқдан ҳам олдин зиёлилар ва сиёсатчилар мана шу риёкорликни тез ўзлаштиради... Раж Капурнинг ижтимоий руҳдаги фильмлари ҳам айнан Жавоҳарлал Неру даврида суратга олинган. Дунёнинг қай бурчагида бўлмасин, бошига қандай синовлар тушмасин, қамоқхонанинг тўрт девори орасида ҳам Ватанини юрагида кўтариб юрган Неру танқидий руҳдаги асарларнинг муаллифларидан мухолифат ясамади, аксинча, ўзига Она Ҳиндистоннинг жароҳатларига малҳам бўлувчи ҳаммаслакни, дардкашни топди!

“Француз янги тўлқини” оқимига асос солган Франсуа Трюффонинг “400 зарба” бадиий фильми ушбу оқимнинг ёрқин намунасидир. Фильм бахтсиз болаликда улғайган Трюффонинг кечмишига асосланган. Фильм қаҳрамони Антуан каби Трюффо ҳам ота-онасига қасдма-қасд ҳаётнинг маън этилган кўчаларига бош суқиб кўради. Фильмнинг номи рамзий: “400 зарба”. Бу иборанинг тарихи  Франция қироли Людовиг XIIIга бориб тақалади.  1621 йили Монтобан шаҳрини ҳимоя қилаётган протестантларни саросимага солиш умидида замбараклардан 400 марта зарба беришга буйруқ берилади. Ўшандан буён “бошидан кўп машаққатларни ўтказган” инсонларга нисбатан шу ибора қўлланилади. Фильм – ҳаётда йўлини тополмай қийналаётган, турли иллатларни идрокига сиғдира олмаётган ўспирин ҳақидаги руҳий-психологик драма. Унда асосий урғу қочиш ғоясига берилади: уйдан қочиш, дарсдан қочиш, қамоқдан қочиш. Бу фильм қаҳрамонининг зулматдан ёруғлик сари, тутқунликдан озодлик сари қочишидир. Антуан – мавжуд тузумга қарши, ўз муҳитига кўниколмаётган, лоқайдликни қабул қила олмаётган ҳурлик тимсоли. Риёга одатланган оиладан кетиш керак, чириган таълимдан қочмоқ керак, лоқайд жамиятдан кечмоқ керак. Бунақанги қочишу кечишлар бора-бора болани бегоналикка маҳкум этиши мумкин. Мана, Альбер Камюнинг мерсолари қандай вужудга келган?

Трюффонинг яна бир катта хизмати: у дастлабки фильмларидаёқ камеранинг аёвсиз нигоҳини ўзига қаратди. Ўзини ошкор этишдан чўчимади, санъатда энг зарур, камёб хусусият – самимиятга эришди. Шунинг учун ҳам Франсуа Трюффо ижтимоий муаммоларни усталик билан психологик драмага кўчиради, жамият тафтишчисидан инсон руҳининг тадқиқотчисига айланади. Унинг фильми социал-сиёсий картина босқичида қолиб кетмаслигининг сири ҳам шунда. Бу муаллифлик киноси учун жуда зарур жиҳат. Биз бундай ҳодисани россиялик кинорежиссёр, замондошимиз Андрей Звягинцевнинг ижодида ҳам кузатамиз. Звягинцев ростгўй режиссёр, нафақат Россия, бугунги маънавий таназзулнинг экран тафтишчисидир. Унинг, айниқса, “Елена”, “Левиафан” ва “Муҳаббатсиз” фильмлари тузалмас, мажруҳ жамият қаршисига қўйилган шафқатсиз кўзгудир. Рус режиссёри “Алаҳсираган “давлат буюртмаси” мақоласида жуда жиддий мавзуни кўтаради: “Ижтимоий буюртмалар ижодкорни бичиб ташлаб, яроқсиз қилиб  қўяди.  Бу мардикорликни бўйнига олган кимса ижодий фикрлаш қобилиятини бой беради, бюрократлар туппа-тузук ижодкорни даққи дид, қўпол ҳунармандга айлантиради. Йўқ, санъаткор давлатнинг дастёри бўлишга мажбур эмас, аксинча ҳукумат у билан ҳисоблашиши шарт. Ҳокимият аслида даҳо учун масъул, ҳар бир истеъдодни халқнинг бойлиги деб билиб, эркин ижод қилмоғи учун шароит яратиб бериш уларнинг бурчидир. Чунки фикран эркин ижодкорнинг асарлари туфайли миллат ўзини танийди, улғаяди, камолот йўлларини излай бошлайди.” Звягинцев бу мақолада сиёсат санъатга халал бермаслиги кераклигини, ўзининг арзон, жўн ташвиқотини тиқиштириб ижодкорни йўлдан урмаслигини, Давлат кинога ажратаётган пул аслида меҳнаткаш халқнинг, солиқ тўловчиларнинг ҳақи эканини ўринли таъкидлаган. Халқнинг пешона териси омонат ғояларга исроф бўлмаслигини куюнчаклик билан ёзади.

Ижодкор – давр фарзанди, ижод – безовта идрокнинг, уйғоқ қалбнинг меваси. У жамиятнинг жароҳатларини кўрмаслиги, юрагидан ўтказмаслиги мумкин эмас. Бир қараганда кўнгилочар комедия бўлиб кўринган Леонид Гайдай, Георгий Данелия, Эльдар Рязанов, Эльдар Шенгелая ва Зулфиқор Мусоқов фильмларининг таг замирида ҳам ижтимоий қатламлар бисёр.

Масалан, Данелиянинг “Кузги марофон” фильми қаҳрамони Андрей Бузикин – ўзини увол қилаётган, майдаланиб кетаётган совет зиёлисининг образи. У яхши педагог, яхши филолог, профессионал таржимон. Лекин ШАХС бўлолмаяпти. Чунки у муросагўй, “йўқ” дейишни билмайди. Шунинг учун шахсий ҳаёти ҳам, ижтимоий ҳаёти ҳам аросат. Ўзлиги ўзгаларга, майда-чуйда нарсаларга совурилган. Бу каби ҳалим зиёлиларни жамият қаҳрамоннинг ўзи айтганидек “пол артишгача” олиб боради. Ва шундан манфаатдор! Галина Волчекнинг қаҳрамони худбин ва думбул таржимон – истеъдодидан омади баланд сурбет тоифанинг тимсоли. Бу жамиятга ўз истаги, ўз дунёси бор қатъиятли кўнгил одамидан кўра, ҳаммага намуна қилиб кўрсатса бўладиган совет граждани керак. Намунали ота, намунали эр, намунали ходим, намунали дўст, намунали ҳамкасб, намунали қўшни! Рязановнинг “Тақдир ҳазили ёхуд қушдек енгил бўлинг” фильмида ҳам одамларни ўзига хослик қиёфасида эмас, ёппасига “намуналилик” қолипида кўришни хоҳлаган, лекин бунинг уддасидан чиқа олмаган совет давлатига нисбатан истеҳзо бор.

Европа ва ҳинд  киносидаги инқилоблардан ўттиз йил ўтгач, ўтган аср адоғидаги қайта қуриш даври арафасидагина совет фильмларида ижтимоий драма кескин тус ола бошлади, мафкуравий кино ниҳоят ўзига қарши ишлади. Бу жараён собиқ иттифоқ киносанъатига янги назарни, янги об-ҳавони олиб кирди. Шўро ижодкорининг миссиясини баҳсли ўзанга бурди. Кино мафкура ташвиқотчисидан давр тафтишчисига айланди. “Ўзбекистондаги миллий фантастика, кинематограф, империя ва миллат” китобининг муаллифи, француз олимаси Хлое Дриё шундай ёзади: “Қайта қуриш” ўзига хос катарсис – маънавий тозариш даврига айланиб, барча тақиқлар бекор этилганди, бу қалтис палла совет мафкураси хатти-ҳаракатларининг сўнгги ҳалқаси бўлди.” “Тазарру” (реж. Тенгиз Абуладзе, 1984 й.) “Курьер” (реж. Карен Шахназаров,1987 й.), “Асса” (реж. Сергей Соловьев, 1987 й.), “Азизам Елена Сергеевна” (реж. Эльдар Рязанов, 1988 й.), “Ит юрак” (реж. В.Бортко, 1988 й.), “Игна” (реж. Рашид Нугманов, 1988 й.), “Муҳаббат имтиёзлари” (реж. Владимир Кучинский, 1989 й.) “Одам Атонинг қовурғаси” (реж. Вячеслав Криштофович, 1990 й.) ва ҳаётнинг энг чиркин лавҳалари акс этган “Кичкина Вера”, “Менинг исмим Арлекино”, “Қонундаги ўғрилар” каби фильмлар воқелик енгил драма фонида  ёрқин рангларда акс этган, соцреализм услубидаги анъанавий совет киносининг илдизини бирин-кетин қўпориб, инкор эта бошлади. Юзида тоза табассум товланиб турган “студентка, комсомолка, спортсеменка ” ниналарнинг ўрнини сонсиз вералар эгаллади. Чунки Вера ва “арликино”лар худосиз жамиятнинг, черковга борар йўли йўқ тузумнинг маҳсуллари эди. Юқорида номлари айтилган фильмларда ижодкор ва ҳокимият, шахс ва сиёсат, зиёли оила ва замон зиддиятлари, ёшлар руҳиятида маънавий тутумларнинг инқирози, аёл ва жамият каби ижтимоий саволлар турли ракурсларда инсоний драмалар орқали кўтарилди. Собиқ иттифоқ марказида кечган бу ижодий тўлқинлар ўз-ўзидан иттифоқдош республикалар ижодкорларининг ижодига таъсир қилмасдан қўймасди. Ўша дамда мамлакатимизда яратилган фильмларни санъатшунослик фанлари доктори Нигора Каримова шундай баҳолайди: “80-йилларнинг иккинчи ярмидаги кино жараёни ўзига хос хусусиятлари билан мураккаб бўлиб кўринади. “Мен сени эслайман” (режиссёр: А.Ҳамроев, 1986 йил), “Буюк урушдаги кичкина одам” (режиссёр: Ш.Аббосов, 1989 йил), “Йиқилиш аламлари” (режиссёр: С.Бобоев, 1987 йил), “Бўрилар” (режиссёр: С.Назармуҳамедов, 1987 йил), “Шок” (режиссёр: Э.Ишмуҳамедов, 1988 йил), “Бархан” (режиссёр: С.Бобоев, 1989 йил), “Сиз кимсиз?” (режиссёр: Ж.Файзиев, 1989 йил) каби фильмлар келажакка ишонч, эзгулик ва адолат йўлида инқироз муҳрини босади, бурилиш даврининг маънавий-ахлоқий иқлими ҳақида гапиради”.

Ўзбек киносига янгилик олиб кирган, унинг ривожига самарали ҳисса қўшган ижодкор ижтимоий-сиёсий оғриқларни четлаб ўтиши мумкин эмас эди. Поэтик фильмлар билан кинога кириб келган Элёр Эшмуҳаммедов ҳам ижтимоий мазумунга эга “Алвидо, ғўр ёшлигим” ва қайта қуриш даврининг экрандаги акс-садоси “Шок” фильмлари билан ўзбек киносини тарк этганди.  Шу ўринда савол туғилади. Бунгача жараён аслида қандай эди? Ўзбек фильмларида ҳаёт ҳақиқати қай даражада акс этган? Йигирманчи асрда ўзбек киносининг нигоҳи ижтимоий драмаларга эмас, сиёсий буюртма асарларга қаратилгани аччиқ ҳақиқат. Киносанъати асосан совет мафкурасининг тарғибот қуроли, жўнгина пропагандачиси вазифасини бажаришига тўғри келган. 1928 йилдан то 1988 йилгача яратилган фильмларнинг аксари илмий-назарий таҳлилдан кўра, кўпроқ социал таснифга тортишининг сабаби шундан.

Шу даврлар оралиғида олинган фильмларда сиёсий мафкуранинг, расмий бош ғоянинг қайси йилларда қандай эврилиш жараёнини кузатиш мумкин. Амиру хонлик монархиясидан зулм кўрган заҳматкаш халқ; рус инқилобининг қутлуғ қадамига илҳақ қора халқ; шўроларнинг маҳаллий аҳолига марҳамати; хурофотга ботган диндорлар; ер-сув тақсимоти; озодликка интилган Шарқ аёлларининг паранжи ташлаши; йўқсилларнинг саводини ошириш ислоҳотлари; босмачилар мавзуси; бойу камбағал зиддияти, оқ олтин – пахта ислоҳоти; ер тақсимоти; “улуғ оға” миллат вакили  зулматга  ботган маҳаллий аҳолининг сиёсий онгини оширади; “оға миллат” муҳаббати билан ўзбек қизини бидъатларга қарши исёнга чорлайди; гўё маданийлашган коммунист ўзбекнинг аччиқ-чучук ҳаётидан маиший киноҳикоялар ва ҳаммага ибрат бўла оладиган совет кишиси ҳаётидаги паст-баландликлар...

Хуллас, шу ўлчовдаги мавзулар қарийб олтмиш йил давомида фильмдан фильмга яйраб яшнади. Асосий мақсад Давлат пропагандасига хизмат қилиш эди. Бу ғоя ўзбек-совет киносининг усталари Наби Ғаниев, Йўлдош Аъзамов,  Комил Ёрматов, Латиф Файзиев, Шуҳрат Аббосов, Равил Ботиров ва Али Ҳамроев ижодида, ҳатто биографик мазмундаги тарихий фильмларда ҳам турли талқинда юксак маҳорат билан намоён бўлди. “Буюк шахсларга бағишланган фильмларда коммунистик сўз “миллий” хабарнома шаклига кирди. Мен ушбу бадиий йўналишнинг йирик кино асари: режиссёр Комил Ёрматовнинг “Алишер Навоий” (1947) бадиий фильмини махсус ўрганганман. Ушбу фильм кинопропагандани тадқиқ қилаётган кишилар учун жуда қизиқарли” (Манба: Совет ўтмишига назар: Марказий Осиё киноси ҳақида Хлое Дриё мулоҳазалари. UZAnaгаlytics сайти), деб ёзади француз олимаси Хлое Дриё. Хўп, тарихий фильм ишлашдан мақсад нима? Тарихдан туриб бугунга қуллуқ қилишми? Совет даврида қилинган ишлар бу йўл хато эканини исботлади.

“Нодирабегим” фильмида қатл ёқасидаги шоиранинг видо сўзини эшитамиз: “...Минг афсуски элчим ўшал маърифатпарвар рус тупроғин сарҳадига менинг номамни улгурмади етказишга. Гар рўёбга чиққандами эзгу ниятлар фароғатда яшар эдик. Авом халқим абадул абад, ғазалларим куйлаб шодон// Ана унда мени эмас, беномусларни қатл этишарди...”.   “Ўтган кунлар” фильмининг якунини эсланг: “...умумхалқнинг асрий орзуси – ёруғ кунлар яқинлашмоқда эди. Азиз замондошим, сен юз йил муқаддам ўтган кунларга назар ташладинг. Ўтмишни ёд этиш шу кунлардаги гулгун ҳаётинг ва нурафшон истиқболинг қадрига янада чуқурроқ  етмоғинг учун зарур деб лозим топдик.”

Бугунги “гулгун ҳаёт”га қуллуқ қилиш баҳонасида  фильм олинган гўё. Йўқ, мен фильм ижодкорларининг, кимсан Комил Ёрматову Йўлдош Аъзамовдек режиссёрлар меҳнатини камситмоқчи эмасман. Бунга маънавий ҳаққим ҳам йўқ. Ваҳоланки, мазкур иккала фильм совет даврида ишланган тарихий фильмларимиз ичидан энг муваффақиятлиларидан. Фақат бу йўл босиб ўтилди. Ва ўзини оқламади.

Шундай бўлса-да, адолат юзасидан айтиш керак, Шуҳрат Аббосов, Учқун Назаров, Али Ҳамроев, Элёр Эшмуҳаммедов, Қамара Камолова каби кинорежиссёрлар Давлат киноси учун белгилаб берилган ижтимоий ҳудудни қисман кенгайтириб беришди. Улар камера нигоҳини муваққат ғоядан қиялатиб инсон кўнглига яқинлаштирдилар. Ижтимоий-сиёсий муаммоларнинг инсон тақдирида акс этиши ўзбек киносида мустақилликнинг дастлабки йилларидан ўз бўйини, овозини дадил кўрсата бошлади, “Темир хотин” ва “Отамдан қолган далалар” фильмлари ҳақиқий сиёсий-социал драма тусини олди.  Мазкур фильмлар экран талқини бўлгани боис, биз кўзлаган мавзудан ташқаридалиги учун узоқ тўхтала олмаймиз.

Юзталикка кирган дурдоналар орасида кинорежиссёр Юсуф Розиқовнинг ҳам фильмлари бор. Улардан бири “Воиз” картинаси 1999 йилда суратга олинган. Мазкур киноасар совет инқилобига юз тутган юртимиз ҳаётидан ҳикоя қилади. Давр ўзига қаҳрамонни қандай осон ясаган бўлса, худди шундай осонлик билан воз кечиб қўя қолади.  “Воиз” ўзбек миллатининг нозик жиҳатлари, ўзига хосликлари некбинлик билан ёритилган дастлабки тарихий экран асарларидандир. Юсуф Розиқов ижодининг аҳамиятли томонларидан бири шундаки, “менталитет” тушунчаси миллат тафаккури даражасида юксалади. Миллий маҳдудлик босқичида  қолиб кетмайди.

Али Ҳамроевнинг “Матонат” фильмида ҳам айнан ана шу тарихий воқелик акс этган. Туркистон заминидаги инқилоб ва хотин-қизларнинг озодликка интилиши мадҳ этилган ўта ғоявий, бугунга келиб шўр ровийга айланган киноасар. Ҳамроев фильмида паранжи ташлаш воқеаси тарихий шонли воқелик тарзида талқин этилган. Озодликка интилаётган Шарқ  аёлларининг жасорати  йиллар ўтиб  “Воиз”  фильмида мунис аёлларнинг матонати ғоясига кўчади. Лекин “Матонат” фильми ҳукмрон мафкура нуқтаи назари билан экранлаштирилган буюртма асар эди. Шунинг учун ҳам воқеликнинг сурати публицистик пафос билан санъаткарона кўрсатиб берилади. “Воиз”да эса тарихнинг бу саҳифасига бошқа кўз билан қаралади. Воқеликнинг суратига эмас, сийратига кўз ташлаш бор. Совет Ўзбекистонининг эмас, мустақил Ўзбекистон позициясидан қаралади. Албатта, даврлар ўзгарган, замон ўзгарган, мақсад ўзгарган. Ҳолбуки, Ўзбекистон Конституциясининг 12-моддасида ёзилганди: “Ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилиши мумкин эмас”. Шу боис кўникмага айланган, оҳорсиз қарашларнинг чиқариб берилиши ўзини асло оқламас эди. Бироқ Юсуф Розиқов фильми ҳам тарихга тош отиш йўлидан борган-ку, деган ҳақли савол туғилади.

Али Ҳамроев инқилобдан олдинги даврга тош отса, у мустақиллик давридан туриб инқилобнинг ўзига қарата тош отяпти каби фикр уйғониши табиий. Розиқов салафлари каби инсонни фидойилик ниқоби билан мафкурага қурбон қилиб юбормайди. Аксинча, синган тақдирлар мисолида ўткинчи мафкураларнинг ялонғочлигини, ғариблигини кўрсатиб беради. Миллий колорит тушунчаси ҳамма ижодкор учун ҳам муҳим ҳисобланмайди. Совет даврида фаолият юритган режиссёрлардан Шуҳрат Аббосов ижодида ўзбекона қадрият ва халқ феномени бир бутун ҳодисага айланади. Албатта, ижодкор даврнинг маҳсули. Буни инкор этолмаймиз. Кейинги авлод режиссёрлари эса бу масалада анча диққатлироқ. Чунки муносабат ҳам ўзгарган. Миллатнинг ўзига хослигини истеҳзо аралаш мутойиба билан ифодалаш Зулфиқор Мусоқов ижодига хос хусусият бўлса, Юсуф Розиқов имзосида миллатнинг донишмандлигига чуқур эҳтиром бор. У миллий туйғу тушунчасига, ўзбек фольклорига ўта эҳтиёткорона ёндашади. Розиқовдаги бу нуктадонлик рус ҳаёти акс этган “Номус” ва “Керосин” фильмларида ҳам акс этган. Аслида, профессионаллик шу бўлса керак: ҳар бир ишга ҳалол ва виждонан ёндашиш. Бу ерда, аввало, шахснинг ўзига ҳурмат мавжуд.

“Ўртоқ Бойкенжаев” ва “Воиз” фильмларида юртимиз тарихидаги доғларда нафақат “лаънати” большевиклар, балки ўзимиз ҳам айбдормиз”, деган фикр бор. Айниқса, “Ўртоқ Бойкенжаев”да сиёсий характер қабариб туради. “Воиз” фильмининг қаҳрамони билан “Ўртоқ Бойкенжаев” қаҳрамони ўртасида умумийликни, тадрижий боғланишни кўриш мумкин... Хат-саводли Искандар аравакаш бора-бора бўйинбоғ таққан дастёр Бойкенжаевга айланди. Янги ҳукумат билан муроса йўлини тутган “Воиз”нинг қаҳрамони – “маслак” юриб-юриб қулликка, мутеликка етиб келди. Оммани оғзига қаратган воизнинг издоши “Ўртоқ Бойкенжаев” фильмида арзимас винтчага айланади. Иккиси ҳам ижтимоий ижобий қаҳрамон. Давлат учун хавф туғдирадиган бузғунчи эмас. Иккисининг-да кўксида аёлга, муҳаббатга жой бор. Фильмда ижтимоий-сиёсий муаммолар трагифарс билан очилган. Албатта, бу фильмнинг муваффақиятида катта адабиётнинг ҳиссасидан кўз юма олмаймиз. Диалоглар ниҳоятда табиий, жонли, ўзбекона. Истеҳзо муҳитини яратишда муҳаррир Эркин Аъзамнинг қўли яққол сезилади. Янгича урф билан айтганда ғоя муаллифи ва лойиҳа раҳбари – атоқли адибимиз Мурод Муҳаммад Дўст эди.

Бойкенжаев ҳар қанақа ижтимоий буюртмаларни, тепа топшириқларини шараф деб биладиган майда одам образи. “Аълочи ўқувчи” босқичида қолиб кетган, балоғатлик остонасидаги бир ҳақир. Бу каби одамларнинг ҳаётий ақидаси: бўл тайёр – доим тайёр. “Катта”нинг ишончини йўқотиб қўймаслик учун ҳар қанақа хорликка, камситилишга тайёр. Одамни шарафсизликка олиб борувчи шахсга сиғиниш иллатини ҳам айнан бойкенжаевлар яратади. Бойкенжаев тимсолида мафкура мажозини ҳам кўриш мумкин. Ҳар бир тузумнинг бош ғояси бўлади. Совет мафкураси, истиқлол мафкураси ва ҳаказо. Бояқиш мафкуралар Бойкенжаев каби минг кўйга солинади, олқишланади, “ким эдингу ким бўлдинг” деб улар учун тадбирлар уюштирилади. Фильмдаги ГЎРКОВлар каби ўзи йўқ нарса учун қанча-қанча одамлар сафарбар қилинади, сарсон бўлади, пуллар кўкка совурилади. Лекин алалоқибатда-чи? Дафн этилиши биланоқ ундан ном-нишон ҳам қолмайди. Қумлар қабрларни – қанча одам меҳнатини кўмиб ташлаганидек, сиёсий ғоялар ҳам ўзидан кейинги янги даврнинг чанг-чунгида йўқолиб кетади. Халқ табиатидан узоқ, ҳаёт ҳақиқатига зид ҳар қандай мафкура ва ғоялар ўлимга, унутилишга маҳкумдир. Яна бир талқин: Бойкенжаевни миллат мажози деб ҳам тушуниш мумкин. Ҳукмфармо, зуғумкор “оға миллат” истагидаги мазлум миллатнинг майдаланиши. Бунда фожианинг миқёси янада кенгайиб, чинакам сиёсий тус олади.

“Ўртоқ Бойкенжаев” фильмидан сўнг ўзбек киносида бу даражадаги ўткир мазмунга эга, аччиқ истеҳзога бой ижтимоий-сиёсий руҳдаги фильм олинмади. Чунки икки минг бешинчи йилнинг баҳоридан ички цензура, ёзилмаган, лекин мудом судралиб юрган тақиқлар кучайгандан кучайиб кетди...

Албатта, кинорежиссёр публицист, социолог ёки футуролог эмас. У аввало санъат одами, гўзаллик синчиси. Кинонинг тарғибот машинасига айланиши қанчалик хавфли бўлса, режиссёрнинг сиёсий-ижтимоий муаммоларнинг таҳлилига берилиб, жамият тафтишчиси ролига ўтиб кетиши ҳам ундаги эстетни маҳв этади. Назаримда, санъаткор қоп-қора тутунлар орасида қўғирчоғини кўриб қолиб, уни асраб қолишга талпинаётган болакай. Яъники, бу ёнаётган, кули кўкка совурилаётган дунёдан шафқат тиланаётган буюк тиланчи. Илғаб қолинган оний гўзалликни муҳрлаш ва улашиш истагидан  ижод яралади.  Ижодкор қай мавзуга қўл урмасин уни шу дард – “ичидаги Исоси” қўйвормаслиги керак.

Бир ҳақиқатдан кўз юма олмаймиз: санъат  – тубанликка, мунофиқликка, ёлғонга, адолатсизликка, зулмга, чорасиз инсоннинг кўз ёшларига, жаҳолатга қалбнинг муросасиз муносабати. Қаердаки ёлғону фосиқлик қанчалик кучли бўлса, юракнинг ҳайқириғи ҳам ўшанча баланд бўлади. Кўз зулматда янаям ўткирлашади. Шунинг учун ҳам рус адабиёти буюк эди. Европа танқидий реализмини людовиклару наполеонларни кўрган, улардан юз ўгирган жамият яратди. Юқорида айтганимдек, фашизм кинодаги катта тўлқин неореализмнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Грузин кинорежиссёри Тенгиз Абуладзе “Кино – севгисиз дунё учун кўзёш тўкади” деб айтган эди. Бугун ўша кўзёшнинг юкини эрон фильмларида кўрамиз. Тақиқлар ичида эрк топган эрон киносидаги инсоний драманинг янада ичкинлашаётгани  бежиз эмас.

Эрон муаллифлик киноси  бутун бошли жамиятдаги жараённи битта инсоннинг изтиробида чиқара оляпти. Аббос Киаростами, Мажид Мажидий, Муҳсин Маҳмальбаф, Жафар Паноҳий ва Асқар Фарҳодий каби режиссёрлар миллионлаб одамларнинг тақдири, орзу-истаклари уч-тўрт арбоб ихтиёрида бўлган тузим ҳақидаги оғир-оғир саволларини дунёга олиб чиқди. Улар ижтимоий кўламга кўтарилган маиший мавзунинг психологик талқинини кўрсатиб беришди.  “Кино тили”нинг имкониятлари чексизлигини кўрсатиб берган Андрей Тарковский, Сергей Параджанов, Тенгиз Абуладзе, Александр Сокуров ва Андрей Звягинцев ҳам ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолган феноменлар эмас. Айнан йўлсизликлар янги йўлларни очади. Боши берк кўчалар шахсларни яратади. Хўш, унда  нега бизда  ланжлик ҳукм суряпти? Шоир тараннум этганидек, чиндан  ҳам ердаги жаннатда яшаяпмизми? Балки биз  ўзимизни кўп нарсадан, ҳатто ҳақиқатни кўришдан (айтиш демаяпман) ҳам иҳоталаб ташлагандирмиз. Дард миқёси тор бўлгани учун бадиий ва экран асарларида юракнинг зарби сустмикан? Ўзимиз танлаган илмилиқлик, “олтин ўрталик” деб атаганимиз сихни ҳам, кабобни ҳам куйдирмаслик истаги ўз-ўзидан матнга-экранга кўчяпти. Афсуски, биз бугун “шахс” деб улуғлаётган зиёлиларни Абдулла Қодирийнинг қисмати ва жасоратидан кўра унга ўрнатилган ҳайкал кўпроқ ҳаяжонлантиради.

Иқбол ҚЎШШАЕВА

“Жаҳон адабиёти” журнали. 2022 йил 9-сон.

“Параллел кино: ҳаёт ва ҳақиқат” мақоласи