Али Ҳамроев – ижоди ва шахсияти серқирра киноарбоб. Деярли барча жанрда фильм суратга олган. Унинг ижодий бисотида ўта халқчил мусиқий комедиялар, инқилобий руҳдаги мафкуравий асарлар, соф санъатга даъво қилувчи муаллифлик картиналари ҳамда ягона ўзбек опера-фильми ҳам бор. “Сеанс” журнали сайтида таниқли кинорежиссёр билан “Замонни тузатиб бўлмайди” сарлавҳали суҳбат эълон қилинганди (15.06.2022). Монолог шаклидаги мазкур мақола ўша манба асосида тайёрланди.

***

Бутуниттифоқ давлат кинематография институтида (БДКИ, русчаси: ВГИК) Андрей Тарковский, Отар Иоселиани, Кира Муратова каби жаҳон миқёсидаги классиклар билан бир даврда ўқидим.

Устозимиз Рошаль бизга энг муҳим нарсани берди – ўқишни ўргатди. Дуч келган нарсани эмас, балки маънан бойитадиган китобларни ўқитди. У санъат ва кино ҳеч кимни тарбияламайди, дерди. Кинематография, бу – ижобий ёки салбий маънодаги муайян ҳис-туйғуларни уйғотадиган, лекин ҳеч қачон ҳеч кимни тарбияламайдиган санъат. Тарбиялаш хусусияти оила ва кўчага хос, деб айтарди. Яна мана бу гаплари ҳам ёдимда: “Очиғини айтмоқчиман – мен сиздан режиссёр ясай олмайман, сиз ўзингиз режиссёр бўлишингиз керак. Институтда беш йиллик ўқиш давомида имкон қадар кўпроқ билим ва ҳиссиётларни ўзлаштиринг. Мана, киношунослик ўқув хонаси, тасвирий санъат хонаси, операторлик хонаси – шу ерда ўтиринг, нималарнидир кавлаштиринг, қидиринг, ишланг. Операторлар, кино мутахассислари, сценаристлар, режиссёрлар билан дўстлашинг. Фильмлар томоша қилинг – ҳар куни турли аудиторияларда ўнлаб дурдона асарлар намойиш этилади, жадвални билиб олинг”. Ва сир бўлсин дея қўшиб қўярди: “Марксизм-ленинизм маърузаларидан қочиб, шу фильмларга боринг. Сиёсий адабиётларни ўқиманг”.

Григорий Львович бизга кинода деталларнинг аҳамиятини қандай ўргатганини ҳеч қачон унутмайман. Деталь, ҳа, биргина деталь инсон ҳақида фильмнинг ярмидан кўпида айтиш мумкин бўлган гапни етказа олади. Илк қадам ҳужжатли фильм учун сценарий ёзиш бўлди. Рошаль менинг ишимни алоҳида эслаб ўтди: “Мана, бизнинг Ҳамроев ҳаётидан ҳужжатли ҳикояни эшитдингиз. Сценарийнинг кучи нимада? Кучи шундаки, буларнинг барини муаллифнинг ўзи бошдан кечирган. Ва уни қизиқарли тилда, кино тилида ҳикоя қилмоқда”.

Мен ўша сценарийни бир ярим саҳифа ҳажмида ёзган эдим. 1943 йил. Дадам бевақт вафот этган, онам ишда, кеч келади. Биз икки бола совиб қолган печка ёнида ўтирибмиз ва онам ишдан қайтишини, бир бўлак нон ёки конфет келтиришини кутяпмиз. Мен ўтирган жойимда ухлаб қолдим, тушимга сув ўрнида шарбат оқаётган ариқлар, сутга лиммо-лим дарёлар, пишириқлардан иборат тепаликлар, тоғдек улкан торт кирди. Ва ўйлаб қолдим: “Наҳотки, мен ҳам қачондир тўйиб ширинлик ейман, тортни татиб кўраман?!” Биз ўша пайтлар фақат хўрозқанд ёки оққандни узоқ шимганча ухлаб қолардик...

Таъсирланиш...

Андрей Тарковский “Сталкер” фильми учун натура излаб Ўзбекистонга келди, мен унга Тожикистонга боришини маслаҳат бердим. Ўшанда кимнинг ижодига ким таъсир этгани ҳақида узоқ суҳбатлашдик. Унга Роберт Брессоннинг таъсири кучли, менинг эса севимли режиссёрларимдан бири Акира Куросава эди. Гап орасида Андрейдан сўрадим, баъзан бир эпизодни суратга олишга олиб қўяман-у, лекин шу пайт ўйланиб қоламан, “Расёмон” ёки “Велосипед ўғрилари”дан нимадир ўтиб қолмадими, деб... Андрей буни плагиат ёки ўғирлик деб ҳисобламаслигини айтди: “Биз ойдан тушмадик-ку, кўп йиллар давомида кинорежиссёрлик касбининг нозик жиҳатларини ўргандик. Ва буларнинг бари заҳирага йиғилгандек миямизда сақланиб қолади ва сўнг мутлақо беихтиёр бирор нарсани, баъзан сўзни, иборани, баъзан ўхшаш пейзажни ишлатамиз. Гоҳида эса мизансаҳнани такрорлашинг мумкин. Бу уста санъаткорнинг сенга ўтказган зарур таъсири, бутун дунё кинематографияси тажрибасининг таъсири. Бундан уялишга ҳожат йўқ. Эпизод кадрдан-кадрга такрорланса, албатта, яхши эмас, бундай кўчирмакашликни ҳамма ҳам ўзига эп кўравермайди”.

Андрей Тарковскийни устозим деб биламан. Унинг “Кўзгу”сини яхши кўраман, талабаларимга доим кўрсатаман. Картинанинг айрим эпизодларини суратга олишда ҳам қатнашганман: Маргарита Терехова ёғоч панжара устида ўтирган, Толя Солоницин эса енгил шамол эпкинида бироз тебранганча ўтлоқ бўйлаб шу гўзал аёл томон юриб келаётган эпизод ёдимда. Андрей ушбу лавҳани жуда ҳам диққат билан суратга олди. Съёмка учун мўлжалланган вертолёт эса узоқ вақт ҳавода туриб қолди – чарчаб кетган учувчилар аламидан тинмай сўкинишарди. Оператор Гоша Рербергни айтмайсизми, тўлқин рисоладагидек бўлиши учун булут ортидаги қуёшни кутиб, бир, икки... йигирма марта дубль қилди.

Жон Форд ҳақида ҳам айтмасам бўлмас. Унинг “Дилижанс”и шедевр, жаҳон кинематографиясининг энг яхши вестерни, яъни турфа жанрларни ўзида жо этган киноасар. “Еттинчи ўқ” фильмимда Жон Форднинг таъсири йўқ дейсизми? Жуда бўлган-да! Динамика, ритм, жўмард қаҳрамон, кимдир ўлган тақдирда ҳам якунда эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалаба қозониши... Форднинг “Дилижанс” фильмида қаҳрамонлардан бирининг бедарак йўқолган акаси ҳалок бўлади. Менинг “Еттинчи ўқ”имда эса ўн беш яшар қизга ўқ тегиб, вафот этади. Финалда от минган қаҳрамон қизнинг мурдасига эҳтиёткорлик билан қўл теккизади, унинг ортида эса байроқ кўтарган отряд югуради. Бу америкалик режиссёр Жон Форднинг таъсири.

“Дилижанс” фильмидаги энг севимли саҳнам – шляпали Жон Уэйн бошини қуйи эгиб ўтиргани, тоғ этаклари бўйлаб йўловчиларни олиб кетаётган ковбойнинг шляпа остидан ёш қизга боқиши, қизнинг уятдан кўзларини олиб қочиши... Бу шундай нигоҳки! Ковбой қизга тикилади ва қиз ҳам худди гипноз таъсирига тушгандек, йигитга нигоҳини қадайди. Бебаҳо кадр. Мен буни баъзи фильмларимда такрорладим ва интерпретацияда яна кўп нарсаларни такрорладим.

Гриффит, Хичкок, Бергман, Антониони, Феллини, Висконти, Куросава, Кобаяси, Карне, Виго, Трюффо ҳам мен учун устоз. Марҳум дўстим Сергей Паражановниям мураббийим деб биламан. Ундан кадрни қандай қуриш, эстетика, рассомлар, операторлар билан ишлашни ўргандим. Ҳар доим тарсвирчию рассомларга Паражановнинг фильмларини кўрсатиб, шундай ишлашимиз керак, дедим.

Бизнинг кинода ҳам буюк режиссёрлар, операторлар, рассомлар, актёрлар кам эмас. Алексей Герман, Кира Муратова, Роман Балаян, Шуҳрат Аббосов, Толомуш Океев – қанчадан-қанча ажойиб режиссёрлар билан дўст тутинганман ва уларнинг фаолиятимга таъсири беқиёс! Биз ҳар доим бир-биримизга кўмак берганмиз. Кимнингдир фильми тақиққа учрагудек бўлса, жамоавий хатлар ёзардик, Марказий Қўмитага, Кинематография қўмитасига мурожаат қилардик. Ҳамкасбларимиз ва дўстларимизни ҳимоялаб, съездлар, пленумларда қўрқмай минбарларга чиқардик. Хўш, нима бўпти, нимадан қўрқамиз, нари борса, бир-икки йил фильм суратга олишга рухсат беришмайди, хорижга чиқаришмайди. Қамоққа ташлашмайди-ку, биз уларга керакмиз-ку, дердик ўзимизга-ўзимиз.

Наби Ғаниевнинг уқубатлари

Менинг энг асосий устозим – ўзбек киносининг классиги Наби Ғаниев. У зот дадам Эргаш Ҳамроевни талабалик чоғларида биринчи бўлиб бош ролга таклиф қилган экан. Отам 19 ёшида, 1928 йили Ленинграддаги саҳна санъати техникумига ўқишга кирган. Таътилга келганида Наби Ғаниев уни кўриб қолади ва дарров “Юксалиш” фильмидаги бош ролни беради. Кейинроқ дадам Наби Ғаниев учун “Йигит” фильми сценарийсини ёзган ва улар иккиси бу фильмда ишлашган – Ғаниев экранлаштирган, дадам эса бош ролни ижро этган. Аммо 1936 йили Сталиннинг натурализм ва расмиятчиликка қарши кураш ҳақидаги мақоласи эълон қилингач, ўзимизникиларни жазолаш учун ҳар ердан мисоллар қидира бошлашган. Ўзбекистонда Наби Ғаниев билан отамни “Йигит” фильмида натурализм ва расмиятчилик усулларидан фойдаланганликда айблашган. Москва Наби Ғаниевни режиссёрлик мақомидан маҳрум қилади, отамга эса биттаям сценарий бермай қўяди. Иккиси ҳам икки йил қамоққа ташланган, қийноққа солинган, калтакланган. Берия Ежов ўрнига келганидан кейин уларни қўйиб юборишади.

Москвадан Тошкентга эвакуация қилинган буюк режиссёр Яков Протазановга бирор шарқ афсонаси асосида фильм суратга олиш учун кутилмаганда Сталиндан рухсат тегади. Ўшанда Протазанов ишсиз эди, барча эвакуация қилинганлар қатори карточкага ошхонадан тушлик олиб юрарди. Шундай паллада унга дафъатан Соловьёвнинг китоби асосида “Насриддин Бухорода” фильмини суратга олиш буюрилади.

Протазанов эса ҳаётида биринчи марта Ўрта Осиёда бўлган, табиийки, маҳаллий ўзига хосликларни билмасди. Гуруҳни йиғишда фильм ишлаши тақиқланган Наби Ғаниевни ассистент ва маслаҳатчи сифатида олишни маслаҳат беришади. Устоз шундай қилиб “Насриддин Бухорода” фильмида режиссёрнинг ўнг қўлига айланади.

Костюмлар, реквизит, актёрлар, бозор саҳналари – буларнинг барини Наби Ғаниев ташкиллаштирган ва саҳналаштирган. Сталинга “Насриддин Бухорода” фильми маъқул бўлгач, Яков Протазанов кинематография вазири Большаковнинг ҳузурига бориб шундай дейди: “Сизнинг идорангиз Наби Ғаниевнинг режиссёр бўлишини тақиқловчи буйруқ чиқарган. Лекин агар у мен билан тасвирга олиш майдончасида ишламаганида ва менинг ўнг қўлим бўлмаганида “Насриддин Бухорода” фильмини уддалай олмасдим. Ғаниевга режиссёрлик унвони қайтариб берилишини талаб қиламан!”. Шу тариқа устоз кинога қайтади ва 1945 йили бутун жаҳон бўйлаб намойиш этилган дурдона киноасар – “Тоҳир ва Зуҳра”ни суратга олади.

 Антониони, Феллини ва Куросава ўгитлари

1976 йили Микеланжело Антониони билан учрашув кўнглимда унутилмас таассурот қолдирди. Тошкент кинофестивалига келган эди. Италия киносидан хабардор одам деб мени раҳбарият унга бириктирди. Эрталаб соат олтида самолёт зинапоясида кутиб олдим. Нонуштадан сўнг меҳмонларни кун тартиби билан таништирдим. Режа бўйича улар соат ўнда Ленин музейига ташриф буюриши керак. Буни эшитган Антониони жазавага тушиб қолди-ку: “Мен сенга аҳмоққа ўхшайманми? Ленин музейига кириш учун 6000 километр йўл босиб келдимми?! Бекорларни айтибсан, ҳеч қаерга бормайман!”

Кейинги манзил эса Чилонзор тураржой массиви эди. Янги французча услубда қурилган ва панелли уйлар фахримиз ҳисобланар, ким келса дарҳол элтиб кўрсатардик. “Ҳеч қанақа француз уйларингга бормайман! Мени ким деб ўйлаяпсанлар?! Нима, бошқа қиладиган ишим йўқми?!” Хуллас, бу режани ҳам рад этди. Ўзи нимани хоҳлашини қўрқа-писа сўрадим. Бозорлар ва эски шаҳарни кўришни истаётгани, оддий одамларнинг уйига кириб, ҳаёт тарзини кузатмоқчи эканини айтди. Камида қўшиб қўйди: “Кейин сен мени чўлга олиб борасан. Бухоро атрофидан ўтовларда яшайдиган кишиларни излаяпман”.

Биз янги режа туздик ва мен вазир Ермаш билан учрашиш учун юқорига чиқдим. У маҳаллий ва Москва махсус хизматларини чақирди, режани обдан кўриб чиқишди ва: “Антониони билан ҳазиллашиб бўлмайди. Нақ халқаро жанжал келтириб чиқариши мумкин. Нима деса, рози бўлинг”, дейишди. Сўнг қатъий тайинлашди: “Ахлатхоналарни, ёмон кийинган, маст, хунук одамларни суратга олишларига имкон қадар йўл қўйма...” Шундай қилиб, Антонионига ўн кун ҳамроҳлик қилдим. У хурсанд эди.

Иккинчи ё учинчи куни тушлик маҳали Антониони таржимон орқали менга мурожаат қилди: “Али, айтинг-чи, сиз чиндан ҳам режиссёрмисиз? Бирор фильмингизни кўришни истардим... Ҳозирнинг ўзида, тушликдан сўнг”. Бу мен учун шараф эди. “Қушларга эргашган инсон” фильмини томоша қилдик. Экранда бошланғич титрлар пайдо бўлди, таржимон ҳурматли меҳмонга эгилиб, ҳақиқатан ҳам, “режиссёр Али Ҳамроев” деб ёзилганини айтди.

Антониони нега менга қизиқиб қолганини кейин билдим. Маълум бўлишича, Микеланжело италияликларга ҳамроҳи Али роса ҳожатбарор эканини, бир зумда исталган машина, исталган йўналиш, хуллас, барча истакларини зудлик билан муҳайё қилишини айтган экан. Бунга жавобан Тонино Гуэрра юз ифодасига жиддий тус бериб шундай деган: “Сен нима деб ўйлагандинг, у КГБда ишлайди, агент!” Ўша гап Антониони билан яқиндан танишувимизда катта роль ўйнади. Кейин дўстлашиб ҳам қолдик. Мени Италияга таклиф қилди, бир неча йилдан сўнг оилам билан бордим. Буларнинг бари Тонино Гэрранинг дўстона ҳазили туфайли эди.

Антонионидан ўзим учун керакли бир-иккита маслаҳат сўрадим. Биринчи маслаҳати: “Меъданг яхши ишлашини назорат қилиб бор. Зеро, ошқозон ишламас экан, битта ҳам кадрни суратга ололмайсан”. Иккинчиси: “Беш-олти соат ухла, чунки ҳаёт қисқа. Агар аккумуляторинг қуввати тугаганини ҳис қилсанг, машинада олиб кетишаётганда 10 дақиқа ухлаб ол”. Ва қўшиб қўйди: “Ҳа, сизларда бўлар-бўлмас йиғилишлар, конференциялар кўп бўлади – ана шу тадбирларда мизғиб ол!” Ҳақиқатан ҳам, мен бадиий кенгашларда, турли мажлисларда пинакка кетардим.

Федерико Феллини билан эса Москва фестивалида танишдик. “Интервью” фильми учун Гран-прини олгани рафиқаси билан келганди. Спагеттихўрлик қилаётган пайтимиз ён дафтаримни чиқардим. Феллини сочиқ билан лабларини артаркан, шошиб гапирди: “Маслаҳатим жуда оддий... Али, фильм суратга олаётганда томошабинлар ҳақида ўйлама! Бу фильм сенга, рафиқангга ва энг яқин дўстларингга ёқиши ҳақида ўйла. Тамом!”

Куросавадан ҳам сабоқлар бор. У билан Японияда қиттак-қиттак олдик ва мен уни маслаҳат сўраб ҳол-жонига қўймадим. Акира табассум билан шундай деди: “Менинг фақат битта маслаҳатим бор – фильм суратга олаётганингда агар сен кадрда ёмғир ёғишини режалаштирган бўлсанг, осмондан шаррос сув қуйилиши керак. Шамолни олаётганингда бўрон қаҳрамонингни оёғидан чалиши ва у ниманидир ушлаш ҳисобигагина тик туриши керак. Қор ёғаётганда эса қаҳрамонинг қўлини чўзсин, зич қор парчалар орасида унинг кафти кўринмай қолсин”. Бу фильм атмосфераси учун гўзал маслаҳатлар эди!

Режиссёрга унвонни халқнинг ўзи беради

Мелодрама, мусиқий комедия, ҳужжатли фильм, поэтик жанр сингари турли услубларда ишлай олишнинг сири – қизиқувчанликда. Синаб кўравериш керак, қачондир бу иш беради. Биринчи фильмларим, мусиқий комедияларим буюртма эди ва ўша пайтда сценарий бўлимида “Лайлак келди – ёз бўлди” навбат кутиб ётарди. Бу сценарий устида Одельша Агишев билан БДКИ (ВГИК)да ўқиб юрган пайтларимиз ишлай бошлаганмиз. Лекин биринчи навбатда авторитет лозим эди. Ўзбекистоннинг 40 йиллик юбилейида Шароф Рашидовни кўриб қолдим. “СССРнинг ҳамма жойида “Ўзбекфильм”ни “басмач фильм” деб кулишяпти, бундан чарчади одам, энди халқ учун ишла, мусиқали комедия суратга ол”, деб қолди. Аммо бу ҳақда мен нима билардим? Масалан, “Жазда фақат қизлар”ни билардим. Бундай фильмларни яхши кўраман – демак, синаб кўрсам бўлади. Шундай қилиб, “Ёр-ёр”ни ишладим. Одельша Агишев билан сюжет ўйлаб топдик, ёзувчи Раҳмат Файзий сценарийни урф-одатлар, халқона ҳазиллар билан бойитди, мусиқий саҳналар қўйилди, таниқли санъаткорлар таклиф қилинди ва бир ярим ойда картина тасвирга туширилди.

Мендан “Дилором” фильм-операсини суратга олишим ҳам сўралди – яккахон хонанда республика раҳбарининг севимли санъаткори эди. Шахсан ўзи қўнғироқ қилди ва картинани тугатганим заҳоти – 1969 йили “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби” унвони берилди. Шундан сўнг ҳеч қандай унвон олмадим. Бунақа нарсаларга аҳамият бермайман ҳам. Севимли режиссёр унвонини халқнинг ўзи беради, сенинг фильмларинг ўнлаб йиллар давомида ёқтириб кўрилса шунинг ўзи кифоя. СССРга хос одатлардан бири, афсус, бу ҳозир ҳам бор. Медалу орденлар сенинг истеъдодинг, соф ижодий ишларинг учун эмас, асосан амалдорларга итоатгўйлигинг, хушомадинг, қулдай хизматларинг учун берилади. Бари бемаънилик... Чарли Чаплин Америка халқ артисти эмас эди. Шунчаки Чарли Чаплин эди.

Мен ўзимни муҳожир деб билмайман. Муҳожирлик қадрдон ватанингда паспортингни топшириб, она юрт билан хайрлашишдир. Ўтган йиллар давомида “Маржоний” жамғармаси билан ҳамкорликда санъаткорлар ҳақида бешта ҳужжатли фильм суратга олдим ва уларга Ўзбекистонга хизмат сафарлари бўлиши керак, деган шартни қўйдим. Шу тариқа умрнинг 26-27 йили зувиллаб ўтди-кетди. Ғалабанинг 75 йиллиги муносабати билан Ўзбекистон немис фашизми устидан қозонилган ғалабага қандай ҳисса қўшгани ҳақида фильм суратга олишимни таклиф қилишди. Бир ой тунлари ухламай чиқдим. Бизнинг бутун гуруҳимиз изоляция қилинган – пандемия, ҳамма ниқобда эди. Мен энди муҳожир эмас, ўзбек режиссёри эдим, ҳар ерда ёзишди – афсонамиз, классигимиз қайтиб келди, дея. Ваҳоланки, бу “афсона” режиссёр “Самарқандда қовун ифори”ни тугаллаб улгурмай, ҳар томондан танқид остига олинди. Кураш ҳамма жойда бор. Ўзбекистон Президенти мамлакатнинг янги йўлдан бориши учун уриниб ётибди, аммо узоқ йиллар амалда бўлган мутлақ диктатура режимининг излари ҳануз кетмаяпти. Из қолди ва айрим одамлар қолди.

Бу – кино, бухгалтерия эмас

Цензура, бу сўзнинг қирралари кўп. Масалан, мени ўзбек халқининг миллий анъаналарини яхши билмасликда айблашди. Ўзбекистонда туғилиб, деярли бутун умр шу ерда яшаган бўлсам, қандай қилиб урф-одатларни яхши билмаслигим мумкин?..

Сценарий бўйича айнан суратга олинмагани учун қўлимни қайиришди. Худди шундай саҳна ёки шунга ўхшаш диалог сценарийда йўқмиш, уни олиб ташлаш керакмиш. Ваҳоланки, биринчидан, бундай саҳналар ёки диалоглар, кўпинча, режиссёр сценарийсида ёзилади ва тасдиқланади, иккинчидан, мен сценарий муаллифи ва режиссёрман, руҳсиз, қалбсиз машина эмас! Дейлик, съёмка маҳали булут келди, ёмғир ёға бошлади. Бундай пайтда тезда саҳнани ўзгартираман, интерьерга олиб кираман ва дарҳол бошқача сўз, бошқа акцентлар туғилади. Кино бу бухгалтериянинг ҳисоб-китоб дафтари эмас, ижодий жараён. Аммо расмийларга тушунтириш жуда мушкул, қизиқ, ҳар бирининг метиндек мустаҳкам ички цензураси бор. Ўласанми-куясанми, қилт этмайди. Ваҳоланки, Ўзбекистон Конституциясида цензура йўқ деб белгиланган.

“Лайлак келди – ёз бўлди” (1966) фильми билан қўрқинчли эпопея содир бўлган. Ишни ўн бир марта топширдим, бадиий кенгашга дейсизми, йўқ, албатта! Марказий Қўмитанинг мафкура бўйича котиби ва Бош вазирнинг маданият бўйича ўринбосарига. Иккиси ҳам келиб, томоша қилишди. Ахийри, ўн биринчи марта МК котиби чидай олмади: “Сен устимиздан куляпсанми? Ишимиз бошимиздан ошиб ётибди – пахта, саноат, таълим, тиббиёт. Биз эса фақат сенинг томошанг билан шуғулланяпмиз!..” Табиийки, улар мендан мана бундай жавобни ҳеч кутмаган эди: “Биласизми, Худо сизга ҳамма нарсани тушуниш имкониятини бермаган – пахтани ҳам, саноатни ҳам, таълимни ҳам, кино санъатини ҳам бирдек тушуна олмаслигингиз аниқ. Мен мутахассисман, менинг ҳамкасбларим мутахассис. Бадиий кенгаш фильмни қабул қилди, нега сиз қабул қилмаяпсиз?!”

Шунга қарамай, Россия давлат кино фондида биринчи нусха, режиссёрлик нусхаси сақланиб қолди. Ўзбекистонда эса бу фильм ҳозирга қадар на телеэкранда ва на кинотеатрларда намойиш этилди (охирги йилларда “Маданият ва маърифат”, “Ўзбекистон тарихи” телеканалларида эфирга берилган – “Ойина” таҳририяти изоҳи). Бир гал картинанинг 50 йиллиги муносабати билан Тошкентда ёпиқ томошага қўйилган эди. Йирик кинотанқидчилар ёнимга келиб, Ўзбекистонда ҳозир ҳам бундай сценарий билан иш бошлашнинг ўзи имконсиз эканини очиқ айтишди. Фильм намойиши ҳақида-ку гапирмаса ҳам бўлади. Мана, вақт қандай ўзгаряпти...

“Триптих” (1979) картинасини ҳам суратга олиш тақиқланган эди, бироқ менга хайрихоҳ бўлган Ўзбекистоннинг ўша пайтдаги раҳбари Шароф Рашидов фильмни ниҳоясига етказишни буюради. Шундан сўнг илгари монтажга киритишга қўрққанларимни ҳам қўшдим. Якуний вариантни эса ҳеч ким кўришни истамади – на Бадиий кенгаш, на “Ўзбекфильм” директори, на “Ўзбеккино” раҳбари, на Ўзбекистон Марказий Қўмитаси. Москвага олиб бордим – улар ҳам кўришни хоҳламади. Кейин фильмни қабул қилиш ҳақидаги ҳужжатларга шунчаки имзо чекилди, СССР давлат кинематография қўмитасида эса менинг Шароф Рашидовга қариндошлигим ҳақида гап-сўзлар тарқалди.

“Сени унутмайман” (1985) фильми Ўзбекистонда қабул қилинмаганидан сўнг Михаил Горбачёвга хат ёздим. Унинг маъмурияти мактубимни Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасига қайтариб юборди. КГБ раиси: “Ҳамроевни хорижга чиқариш мумкин эмас, энди бошқа ҳеч қаерга бормайди”, деди. Унга айтдимки: “Ўз ишингиз билан шуғулланинг, айғоқчиларни тутинг, нега кинонинг ташвишини қиляпсиз? Сиз коммунистсиз, тўғрими? Демак, мен коммунист билан коммунист каби гаплашяпман”. Тошкент шаҳар партия қўмитаси бошлиғига эса: “Жойингиздан жилмай, партия бадалларини йиғсангиз бўлмайдими, нега кинога аралашасиз?” дедим.

...Айни чоғда “Самарқандда қовун ифори” (2021) фильмим учун эътирозлар эшитяпман, миллий урф-одатлар кўрсатиб берилмаганмиш, “ясалган” саҳналармиш, режиссёр сценарийсида ёзилмаган диалоглар бормиш. Аммо бу менинг фаолиятимдаги битта ҳам салбий персонажи бўлмаган ягона фильм. Ягона салбий қаҳрамон бу – COVID-19 пандемияси. Ҳатто тақдимотдаёқ фильмда ниқобли одамларни кўрсатиш шарт эмас, дейишди. Ваҳоланки, картина пандемиянинг авж нуқтаси – 2021 йилнинг май ойида суратга олинган... Мен ҳам ўзимникини маъқуллаб туриб олдим! Кадрларда бозор, кўчалар, тўй, дафн маросимлари бор ва бунда одамларни ниқобсиз кўрсатиш эпидемиологик режимни бузиш дегани. Хуллас, ҳозир ҳам ҳар ерда бўлгани каби машаққатлар етарли.

“Еттинчи ўқ”қа ўхшаш фильмни бошқа суратга олма!”

Андрей Тарковский билан дўстлигимиз ВГИКда бошланган. 1973 йили Берлинда ўтказилган Совет киноси ҳафталигига бирга бордик. Бир муддат аввал Вязьма яқинидаги ўрмонлардан 1942 йили ҳалок бўлган отамнинг қабрини топгандим. Дўстлар билан ўтирганимизда отамни хотирлашларини сўрадим. Тарковский менга бироз қизиққонлик билан шундай деди: “Еттинчи ўқ”қа ўхшаш фильмни бошқа ишламасликка қасам ич! Муаллифлик фильмларингни ярат! Отангнинг қабрини қандай қидирганинг ҳақида фильм суратга оламан деб қасам ич!” Мен сўз бердим ва 1985 йилдагина “Сени эслайман” картинасини ишлашга муваффақ бўлдим, лекин қабул қилинмади, барча босқичлардан қийинчилик билан ўтди. Андрей аллақачон четга кетган эди, шу боис унга фильмни кўрсата олмадим. Кейинроқ, орадан бир неча йил ўтгач, Париж яқинидаги қабристонга бориб, унинг қабрини зиёрат қилдим. Ажойиб одам, нафис қалб соҳиби эди. Бегоналарни қабул қилиши қийин, аммо қабул қилса, бир умрлик дўст бўларди. Ана шундай кичкина зирапчаси бор эди унинг... Андрей ҳақида турли гап-сўзлар юради, уни шафқатсиз дея таърифлашади, йўқ, жуда меҳрибон, ҳассос одам эди.

Армонга кўчган орзу...

“Буюк Темур” ҳақида айтадиган бўлсам... Шунча йиллар, шунча уқубат... – Мен Антониони туфайли мазкур лойиҳа учун Ғарбдан 40 миллион доллар келтирдим. У Италияда ўтказилган матбуот анжуманида “Режиссёр Али Ҳамроев Амир Темур ҳақида фильм ишлаш орзусида”, деган эди.

Ҳали иш бошланмасидан туриб, менга қўнғироқ қилишди ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорини ўқиб эшиттиришди. Лойиҳадан четлаштирилишим ва фильм бошқа гуруҳга – менинг иккинчи режиссёрим ва ёрдамчимга топширилиши айтилган эди. Кўз ёшларим бўғзимга тиқилди, ўша заҳоти рафиқамга қўнғироқ қилдим. “Дарҳол аэропортга боринг, болалар сизни кутяпти”, деди. Тўрт соатдан кейин Москвага етиб бордим ва Римга учадиган самолётга ўтирдим. Италияда узоқ вақт тушкунликда, ишсиз юрдим. Кейин аста-секинлик билан одатий ҳаёт тарзимга қайтдим.

Балки келгусида “Самарқандлик савдойи” ёки Андрей Платоновнинг шоҳ асари “Жон”ни фильм қилиш учун сармоя топарман. Воқеалар Ўзбекистон билан боғлиқ, ХХ асрнинг 20-йилларида Орол денгизида содир бўлади. Лекин исташмаяпти – уларга мусиқий комедия керак. “Ёр-ёр”нинг давоми дегандек, мусиқа ва рақс садолари остида ўйин-кулги қилишни хоҳлашяпти...

Бугуннинг ёшларига айтар сўзим...

Марказий Осиё киносининг келажаги қандай? Жавоб топиш осон эмас. Ёш режиссёрлар илк қадамларини ташламоқда – қалб бор, дард бор. Лекин уларнинг чекига оғриқли жараён иштирокчиси бўлиш тушган. Бу ҳолат нафақат ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, тожик, балки рус киносида ҳам ҳукм суряпти.

Янги давр яқинлашмоқда, эскиси ниҳоясига етмоқда. Тузатмоқчи бўлишяпти, лекин замонни таъмирлаб бўлмайди-ку. Жаҳонда содир бўлаётган барча кўргиликлар, инқирозлар Чор Россиясининг собиқ мустамлакалари – узоқ йиллар давомида катта оғасига бўйсуниб келган республикаларда ўн баробар акс-садо бермоқда.

Ҳозир ижодкордан “Бизнинг халқ қандай ажойиб, меҳнатсевар, меҳмондўст, қаҳрамон эканини кўрсатинг”, деб талаб қилиняпти. Лекин барча эзгу хислатларни фақат бир миллатда жамлаш мантиққа зид. Хитойлар, ҳиндлар, мексикаликлар, французларга ҳам нимадир қолдириш керак, улар ҳам сизу биз каби инсон. Барча яхши фазилатлар бизники, халқимиз шундай бебаҳо, деб туриб олганмиз! Экранда эса жимжитлик, сукунат. Афсуски, бундай давом этиб бўлмайди.

Ёшларга фақат битта гапни айтаман: ЙЎҚ дейишни ўрганинг! Йўқ – мен буни суратга олмайман! Йўқ – мен бу кадрни олиб ташламайман! Йўқ – дўстга туҳмат қилиб ариза ёзмайман! Бу санъаткорга керакли энг биринчи сифат. Зеро, ана шундагина ҳақиқий кинони ярата оласиз. Ҳа, яна бир гап: Худо, ота-она ва тақдир ато этган ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасидан баҳра олиб яшанг!

Муборак ОХУНОВА таржимаси