“Бир куни эрталаб беҳаловат уйқудан уйғонган Грегор Замза ўзининг улкан ва даҳшатли ҳашаротга айланиб қолганини кўрди”. Франц Кафка “Эврилиш” новелласини худди шундай кескин ва ҳайратланарли бошлайди, ўқувчи эса ушбу зиддият эшигидан кириб бораркан, ўзи ҳеч сезмаган, бироқ ҳеч бўлмаганда ўша ҳаёт ёқасида яшаган дунёга ўта бошлайди. Аммо гап фақат “Метаморфоза” ҳақида эмас. Гап Францнинг бир куни тонгда беҳаловат уйқудан туриб, даҳшатли суваракка айланиб қолганини кўрган Грегор Замзага эврилиши ҳақида ҳам эмас. Гап Кафканинг “Эврилиш”и ҳамда “Отамга хат”и қандай қилиб моноспектакл сифатида кичикроқ, кафкаёна хароба бўлмада қайта рўй беришида.

Тошкентда ўзининг алоҳида биносига эга бўлмаган бир театр студияси бор. Кичкина жамоа: ичи ловуллаб турган актёрлар, режиссёр, рассом ва, албатта, бадиий раҳбардан иборат. Ўтган йилги мавсумда “Жайдари Мартин” ҳамда “Бизнинг, фақат бизнинг кичкина Шаҳзода” саҳна асарлари билан зиёли қатлам орасида танилганди. Бу Қамариддин Ортиқов бадиий раҳбарлигидаги “Шамс-и-Қамар” театр студиясидир. Унинг янги 14-мавсуми (шунча йилдан бери фаолият юритиб келаётганидан далолат) Кафканинг “Отамга хат” эссеси ва “Эврилиш” новелласи асосидаги “Кафка ва К*” моноспектакли прогони (барча саҳналарнинг бирлаштирилган илк намойиши) билан бошланди.

Аввалроқ эслаб ўтилган икки саҳна асариники каби “Кафка ва К*” моноспектаклининг ҳам режиссёри Жамшид Валиев. Франц эса Мухтор Асроров ижросида гавдаланди.

Нега Кафка? Нега “Отамга хат” ва “Эврилиш”? Нега моноспектакл? Кафка фантаст ёзувчи эмас, аммо асари қаҳрамонини дафъатан ҳашаротга айлантирса, ҳеч бир шубҳаланмай ишонамиз-қўямиз. Бу Кафканинг файласуфлиги туфайли; ўзи ўртага ташламоқчи бўлган масаланинг оғир ва совуқлиги, шу боис ўз ҳолича қабул қила олмаслигимиз сабабли бизни абсурд призмаси орқали қарашга ундайди. Аслида новелланинг бошидан-охиригача бир мартагина ҳашаротга эврилишдан бўлак ғайриоддий ҳодиса рўй бермайди. Воқеалар ҳам кундалик ҳаётда қандай бўлса, ўшандай давом этаверади. Бироқ ўша эврилиш бир одам – Грегор Замзанинг эмас, балки барча яқинларининг бошқа ниқобни кийишига асосланади. Кафка оила аъзоларининг, айниқса, отасининг тинимсиз босими туфайли ўзини суваракдек ҳис қилади.

Отаси олдидаги қўрқув ва ички кураш охир-оқибат 1919 йилги мактубга сабаб бўлди. Кафка ушбу матн икки ўртадаги муносабатларни таҳлил қилади ва доимий зиддият, жанг ниҳоясига етади деган хаёлда эди. Хатда оталар жамиятининг қонунлари ҳам элакдан ўтказилади: оила тепасидаги тиран ҳукмфармоликни қўлдан чиқармаслик учун ўз болаларини – томирларида қони оқаётган фарзандларини руҳан ўлдириши ва бунда онанинг роли ҳам очиб берилади.

“Шамс-и-Қамар” ҳамиша жамиятимиз учун актуал мавзуларни танлайди. Яна бир тарафи, театр студияси бадиий раҳбари Қамариддин Ортиқовнинг муайян асар асосида саҳна кўриниши тайёрлашидир. Буни олдинги “Жайдари Мартин”да ҳам кузатиш мумкин: Жек Лондон асари асосида саҳналаштирилган спектаклда икки ўзбек мусофирининг орзу-умидлари, интилишлари ва ҳақиқий, ҳеч бўрттирилмаган ҳаёти ёритилганди. Бу сафар ҳам анъанага содиқ қолинди. Аммо жамоада биргина актёр қолгани боис моноспектакл яратилди.

Хулласи калом, ўртача бўлма, икки деразаси бор: биридан қуёш нури тушиб туради, нисбатан кичикроқ иккинчи дераза қарама-қарши жойлашган бўлиб, ёруғликни қўшни хонага узатади. Ушбу ўртача бўлма – ҳам саҳна, ҳам томошабин ўрнашган саҳн. Тўрда венециан стул, ортидаги девор қонни эслатадиган бўғиқ рангда, ўнг томон эса ёрилиб-ўпирилиб тушган, унда тахминан Кафка онасининг сурати осиғлиқ. Михга дўппи ва чопон илинган, унинг рўпарасида эса ишдан чиққан осма соат. Кўрпа. Ҳуштак. Бунда бирор нарса бекор ишлатилмайди. Ҳар бирининг спектакл давомида ўз вазифаси бор.

Мусиқа янграйди. Қўлларини ғалати тарзда орқага қовуштириб олган Кафка кириб келади – оқ кўйлак, калта қора шим, оқ пайпоқ, капалакнусха бўйинбоғ (бола қиёфасини эслатади). Куй ритмига мос оҳиста юриб бориб, стул қаршисига чўккалайди ва бошини унга қўяди. Шунда орқага қилинган қўллар бўшалиб, худди икки суварак каби олдинга ҳаракатлана бошлайди. Томошабин беихтиёр “Эврилиш”ни эслайди. Кафка стул суянчиғи ортидан – гўё отаси қамаган зиндон ичидан қарайди ва монологини бошлайди:

“Азиз отажон, Сен яқинда нега мен гапираётганда сени даҳшат босади, дея бехосдан сўраб қолдинг. Отажон, шундай жанг услуби борки, у номардларнинг жанг услуби – найза санчишга улгурган рақиб бу билан чекланмайди, балки ўз мавқеини сақлаб қолиш учун ўсал рақибининг қонини ҳам сўриб ичади. Азиз отажон, мана шундай баттол рақиб бу – Сен!”

Буюмлар кафкаёна руҳ беради кишига. Бошқа тарафдан, замонавий ўзбек томошабини бундай услуб “Шамс-и-Қамар”га хослигини билади. Нарсалар спектакл ғоясини очиш, тушунтириш маъносида шаклини ўзгартириб боради. Масалан, хона четига тахланган кўрпа аввалига ўз вазифасини бажаради: қаҳрамон унга узала тушиб ётади, сўнг жойнамозга, сўнг қайта тахланиб китобга айланади. Стул – бир қарасанг, бола қимир этмай ўтириши лозим бўлган бурчак; бир қарасанг, бош қўйилган ёстиқ ёки қамоқ дарчаси. Ҳатто ота шахсини ҳам тамсил этади. Чопон ҳам ота образини беради. Буюмлар саҳна асарининг композицион яхлитлигини таъминлайди, бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтишда кўмак беради, турли вазиятларни томошабинга тушунтириб кетади. Бошқача айтганда, қаҳрамон билан бирга сўзлайди.

“Отамга хат” – ўғилнинг отага исёни. “Эврилиш” – ўша исённинг рамзий ифодаси. Моноспектаклда бунинг ўзбек жамиятига хос бир неча кўринишлари Кафкадан чекинмаган ҳолда акс эттирилади. Дейлик, қаҳрамон узоқ айрилиқдан сўнг падари бузрукворининг бағрига шошилади (актёр деворга илинган чопоннинг бир енгини қўлига кийиб, ота образини гавдалантиради). Аммо у ўғлининг қулоғидаги сирғани кўриб аччиқланади, бошидаги дўппини сидириб олади-да, ўша билан юзига туширади. Сўнг “Ҳайф сенга!” дегандек, қалпоқни ерга итқитади. Бу ерда зирак ва дўппи ўзаро зидлантирилади, икки авлоднинг қарашлари шу икки унсур орқали ифодаланади.

Отанинг розилиги худонинг розилигига тенглаштирилган жамиятда ўғил учун бирдан-бир намуна, тақлид қилиниши лозим бўлган ягона одам – ота. Бироқ у ўзи тақиқлаган ишларни ўзи бажариб, ўз иродасига ўзи қарши бориши фарзандда иккиланиш ва шубҳа-гумонларни туғдиради. Дейлик, ота дастурхон атрофида ўзи истаганидек ўтириши, лекин бошқаларга тўғри ўтиришни тайинлаши; чалпиллатиб овқат ейиш, шовқин солиб гапиришга ҳам фақат у ҳақли экани.

Спектакл таъсирида саволлар туғилади: фарзандларимиз тарбиясида хато йўлдан кетмаяпмизми? Уларни ўзимиз ўрганган қолиплар ичида яшайдиган ношудларга айлантириб қўймаганмизми? Негаки, биз бу ҳақда ҳеч қачон жиддий бош қотирмаймиз-да: дейлик, шундай қилишимиз кераклиги учун оила қурамиз. Болали бўлишга шошиламиз. “Қариганимда қарайди...” деган саёз ўй билан худди ўзимизга ўхшаган, нима топса уйга ташийдиган, гапимизни икки қилмайдиган ўғил-қиз тарбиялаймиз. Биз уларни фикрлашга ўргатмаймиз. Биз уларни шаблонларга ўргатамиз. Яхши ва ёмон шаблонларга. Болада айнан бирор вазият бўйича фикр шакллантирилмайди, унга қай ҳолатда қайси ҳаракатни бажариш сингдирилади. Кўнглида туғилган саркаш саволлари эса тамбалаб ташланади.

Спектакл монологи бир оқимда бораверади. Аммо орада Кафка қарсак чалиб, “Беқасам тўнлар кийиб” ва “Оқ илон, оппоқ илон”ни айта кетади. 4-синф боласи каби бурчакка турғазиб қўйилган қаҳрамонга ўзбек халқ қўшиқларини куйлатишдан ижодий жамоа ниманидир кўзлагани аниқ, бунга шубҳа йўқ. Бироқ монолог ва ҳаракатлардаги узвийлик шу ўринда бузилгандек. Қолаверса, одатда аёллар ижро этадиган ашуллаларни эркак персонаж оғзидан эшитиш томошабинни чалғитиб қўяди. Хаёлини ҳар кўчага бошлайди.

Моноспектакл “Азиз отажон” дея бошланиб, худди шу мурожаат билан якунланади. Кафка хонага қандай кириб келган бўлса, ўшандай оҳисталик билан хонани тарк этади. Аммо чиқиб кетар экан, чироқни ёқади: кеч тушиб, кўчага қараган дераза кўзларидан энди нур тушмай қолгани боис томошабин буни спектакл якуни сифатида қабул қилади.

“Шамс-и-Қамар” театр студиясининг янги мавсум учун тайёрлаган спектакли ўзига хослиги ва ичкинлиги билан лол этиши тайин. Истардикки, ушбу асар катта саҳналарда ҳам қўйилса, кўплаб юртдошлар томоша қилса...

Алишер ФАЙЗУЛЛА