Yaqinda oʻtkazilgan “MIF” – unutilgan afsonalar nomli badiiy-tasviriy koʻrgazma loyihasi rassom Elnur Egamovning bir necha yillik izlanishlari, qator ilmiy asarlarga murojaati natijasida tashkil etildi. Zamonaviy dunyomizda deyarli unutilmish holga kelgan, asosan, tadqiqot ishlari hamda ilmiy maqolalarda tilga olinuvchi afsonalarimizni yangi bir ruhda oʻzimizga taqdim etuvchi ushbu koʻrgazma badiiy-tafakkurimizdagi boʻshliqni toʻldira oladi, deb hisoblayman. Rassom oʻzbek miflarini bizga tanishtirishni, qadim ajdodlarimizning dunyoni anglashga boʻlgan ishonch tafakkurini ochib berishni maqsad qilgan. Ijodkor sizga nafaqat qadim afsonalardagi xudolar tanitadi, balki uch qavatli dunyo modelini taqdim etib, uni maxsus chizgilar orqali taʼriflab beradi. Muqaddas Koʻk, Yer yuzi va Yer osti saltanatlari sari rangin bir sayohatga taklif etadi. U yerdagi har bir xudo va muqaddas yaratiliq sizga oʻtmish sirlarini soʻylaydi goʻyo.

Ushbu koʻrgazma nafaqat tasviriy sanʼat shaydolari uchun, balki adabiyot, tarix va falsafa ixlosmandlari uchun ham birdan qiziqarli, kutilmagan va yangiliklarga boy boʻla oladi. Ekspozitsiyalar namoyishi bir qancha tadqiqot ishlari uchun obyekt vazifasini oʻtay oladi. Oyina.uz ushbu koʻrgazmada namoyish etilgan suratlar va ularga asos boʻlgan miflar haqida hikoya qiladi.

Koʻkdagi xudolar

Koʻktangri

Tangrichilik dinining yakkaxudosi hisoblanuvchi Koʻktangri koʻk yuzining eng yuqori qismida yashaydi. Koʻktangri shu qadar qudratliki, uning shakl-u shamoyilini tasavvur qilish imkonsiz. Miflarga koʻra, Koʻktangri oʻziga bir qancha yordamchilar yaʼni iloh va ilohalar yaratadi. Tangrichilikda tasavvur qilingan uch qavatli dunyo modelini: Yerosti, Yerusti va Samoni oʻzi yaratgan borliqlar orqali boshqaradi. Qadimgi turkiylar oʻzlarini Koʻktangrining bolalari deb hisoblashgan.

Qayra Xon yoxud Qoraxon

Osmonning oʻn yettinchi qavatida yashaydigan Qayra Xon butun koinotni yoʻnaltiruvchi kuchga qodir. U barcha yaratiliqlarning taqdirini belgilaydi. Olamning yaratilishi haqidagi koʻplab miflarda Qayra Xon nomini uchratish mumkin. Ayrim turkiy xalqlar afsonalariga koʻra, Koʻktangri yaratgan ilk iloh Qayra Xondir. Afsonalarda aytilishicha, Qayra Xon Yerga toʻqqizta qayragʻoch novdasini ekadi, keyinchalik bu daraxtlardan toʻqqiz turkiy xalq paydo boʻladi.

Ulgen

Osmonning oʻn oltinchi qavatida hukm suradigan Ulgen ayrim manbalarda Qayra Xonning oʻgʻli sifatida oʻrganiladi. Qadimgi turkiy xalqlar Ulgenga oʻz ehtiromlarini koʻrsatish maqsadida unga “Bay Ulgen” deb murojaat qilishgan. Ulgen olamning yaratilishi haqidagi afsonalarda muhim oʻrin egallaydi. Hali olam yaratilmaganida, suvdan boshqa narsa boʻlmagan davrlarda Ulgen uch qavatli olam modelini yaratadi. Yer yuzidagi ilk inson ham Ulgen tomonidan yaratilgan. Ulgen koʻk jismlari boshqaruvchisi hisoblanib, bir qator yordamchilari bilan birga Yerdagi yaratiliqlar va insonlarni nazorat qiladi.

Umay Ona

Homilador ayollar va bolalarni qoʻriqlovchi Umay Ona turkiy xalqlarning asosiy ilohalaridan biri. U hayotning davom etishi, insoniyat naslining koʻpayishida asosiy oʻrin tutgan. Oʻgʻil farzand istagan oilalar Umay Onaga ibodat qilgan, uning sharafiga qurbonliklar soʻyilgan. Mahmud Koshgʻariyning “Devoni lugʻatit turk” asarida embrionni himoyalovchi qobiq – yoʻldosh “Umay” deb nomlangani qayt etilgan. Tyan-Shan qirgʻizlarida “Umay Onaning koʻksidan sut keladi” degan ibora mavjud. Qozoq va qirgʻiz ayollari biror muhim ish boshlashdan oldin “Bu mening qoʻlim emas, Umay onamning qoʻli” degan iborani aytishadi. Umay Ona uch qirrali toj yoki shox bilan tasvirlangan. Bunday oʻziga xos toj keyinchalik oʻzbek qiz-ayollarining sevimli taqinchogʻi boʻlgan tillaqoshga aylangan.

Oq Ona

Olamning yaratilishi haqidagi afsonalarda Oq Ona tilga olinadi. Hali olam yaratilmaganida, suvdan boshqa narsa boʻlmagan davrlarda Ulgen oʻziga bir olam yaratmoqchi boʻladi, ammo qanday yaratishni bilmay uzoq vaqt oʻyga toladi. Shu paytda suv ichidan Oq Ona chiqib, Ulgenga uch qavatli olam modelini yaratish gʻoyasini taqdim etadi. Oq Ona Ulgenga qarab shunday deydi:

“Buyurganlarim (buyurgan ishlarim) boʻladi, de! Buyurganlarim boʻlmaydi, dema! Bor boʻlgan narsaga yoʻq dema. Agar yoʻq desang, bori ham yoʻq boʻladi.”

Bu taʼlimotlarni olgan Ulgen Quyosh, Oy, Yerni va odamlarni yaratdi. Shu tariqa butun koinot bunyod boʻldi.

Ochurman

Olov hanuz ixtiro qilinmagan vaqtlarda qadimgi turkiy xalqlar qahraton qishda juda qiynalishgan. Koʻk yuzida yashovchi iloh Ochurman insoniyatga rahmi kelib, samodan olovni olib tushgan hamda odamlarga olov yoqishni oʻrgatgan. Afsonalarda aytilishicha, Ochurman inson bolasiga koʻplab saboqlar bergan. U koinotning zako timsoli hisoblangan. Qoʻlida butun olamning bilimlari, sir-asrorlari bitilgan noyob kitob boʻlgan. Ochurman bu kitobni qoʻlidan aslo qoʻymas, doim oʻzi bilan olib yurardi.

Kunlarning birida u Tangrining gʻazabiga duchor boʻladi. Jazo sifatida buyuk bir togʻni koʻtarib turishga hukm etiladi. Ochurman bu jazoni oʻtab boʻlganidan soʻng dam olish uchun uyquga ketadi. Shu vaqtda kuchli yomgʻir yogʻib, dengiz hosil boʻladi, Ochurmanning qoʻlidagi kitob hoʻl boʻlib, undagi siyoh ilohning badaniga yopishadi. Dengizdan chiqqan Ochurman ustidagi suvlarni silkib qurinishga harakat qiladi. Shu onda badanidagi yovuzlar har yerga yoyiladi va tushunarsiz holga keladi. Shu tariqa butun olamning bilimlari yozilgan kitob Ochurmanning badanida oʻqib boʻlmaydigan holatda manguga qadar qoladi.

Ona Lochin

Afsonalarda aytilishicha, shomonlar Yer yuziga Ona Lochin tomonidan keltirilgan. Shomon marosimlarida Ona Lochinga alohida hurmat koʻrsatiladi. Qolaversa, Ona Lochin Quyoshning ramzi hisoblanadi.

Mergan

Koʻkning yettinchi qavatida yashaydigan Mergan bilim, kuch-qudrat ilohidir. Oʻq-yoy yasashda va uni ishlatishda Merganga yetadigan yaratiliq boʻlmagan. U Koʻk yuzidagi zulmat kuchlariga qarshi jang qilgan. Mergan faqat jismoniy kuchi bilan cheklanmagan. Uning zakosi shu qadar kuchli boʻlganki, ilohlarning faylasufi sifatida qabul qilingan.

Umay Beg

Qadimgi turkiy xalqlar tasavvurida Umay germoafrodit tangri hisoblangan. Yaʼni Umayda ham erkaklik, ham ayollik xususiyati mujassam boʻlgan. Umayning erkaklik qiyofasi mavjud boʻlib, u jang-u jadal, zafar ilohi sifatida tasavvur qilingan. Jangchi va sarkardalar urush oldidan Umay Begdan najot soʻrashgan. Bir qancha arxeologik manbalarda Umay Begning jangchilar bilan birgalikda chordana qurib oʻtirgani tasvirlangan. Alplar jangga kirishdan oldin zafar tilab Umay Begga duo qilishgan va uning sharafiga may ichishgan.

Oʻtukan Ona

Davlat va hokimiyatning himoyachisi iloha Oʻtukan Onadir. U xoqonlarning rahnamosi sifatida tilga olinadi. Tarixiy manbalarda moʻgʻul imperatori Chingizxon ham bu ilohaga “Oʻtukan onamiz” deya murojaat qilgani haqida maʼlumotlar mavjud. Oʻtukan Ona Yerni va undagi barcha yaratiliqlarni qoʻriqlovchi ilohadir.

Yer yuzidagi xudolar va yaratiliqlar

Asena

Asena ismli ona boʻri qadimgi turkiy xalqlarning onasi hisoblanadi. Turkiy xalqlar oʻzlarini inson va boʻrining birlashuvidan dunyoga kelganiga ishonadi. Shu sababli ham boʻrilarni muqaddas hayvon hisoblashadi. Turkiy xalqlarning qadimgi ajdodi Koʻkturklar deb nomlangan. Afsonalarda aytilishicha, Koʻkturklar Ashina (A-shih-na) ismli oiladan kelib chiqqan. Keyinchalik ularning soni koʻpayib, alohida qabila boʻlib yashay boshlagan. Bu vaqtga kelib qator urushlar natijasida qabila sarhadlarini kengaytirishga ulgurishadi. Ammo janglarning birida Lin mamlakati tomonidan magʻlubiyatga uchraydilar. Dushman mamlakatdan koʻkturklarni butunlay qirib yuboradi, biroq koʻkturklar orasida faqat oʻn yoshli bola tasodifan tirik qoldi. Lin askarlaridan biri bolaning juda yosh ekanligini koʻrib, unga rahmi keladi va oʻldirmaydi. Bolaning qoʻl-oyogʻini kesib, oʻz ajali bilan oʻlsin deya ovloq joyga tashlab ketadi. Dushmanlar oʻljalarini olib, koʻkturklar tuprogʻini tark etgan paytda bolaning atrofida ona boʻri paydo boʻladi va bolani ovqatlantiradi. Vaqt oʻtib bola balogʻatga yetgach, ona boʻri – Asina homilador boʻladi va koʻkturklar naslini davom ettiruvchi oʻn nafar farzand dunyoga keltiradi. Keyinchalik har bir farzandi turkiy qabilalarning buyuk oilalariga aylanadi. Koʻkturk davlatining asoschilari chiqqan Ashina xonadoni ana shu oʻnta qabiladan biridir.

Ayoz Momo

Afsonalarda aytilishicha, Ayoz momoning toʻqsonta zabardast oʻgʻli bor boʻlib, har bir oʻgʻli toʻqson kunlik qish kechalarida bir kundan navbatchilik qiladi. Ammo Ayoz momo ularning ishlaridan qoniqmaydi. Navbatchilik qanday boʻlishini koʻrsatib qoʻyish maqsadida oʻzi ishga kirishadi. Ayoz Momo navbatchilik qiladigan kun, taxminan, 1–20-mart oraligʻiga toʻgʻri keladi va xalq orasida oʻsha kun “qora sovuq” deb nomlanadi. Sababi – endi kurtak ochishga hozirlanayotgan oʻsimlik va daraxtlarni sovuq uradi. Qish oxirida ekinlari hamda ovqat zaxiralaridan ayrilib qolishni istamagan insonlar Ayoz Momo uchun maxsus marosim tashkillashtiradi.

Hizr

Hizr yoki Koʻksoqolli Hizr bobo deb nomlanuvchi mifologik obraz Islomdan oldingi turkiy xalqlar ishonchida mavjud boʻlib, keyinchalik islomiy manbalarga ham koʻchib oʻtgan. Koʻksoqolli Hizr bobo sovuq qishning tugashi, issiq yozning kelishidan xabar beruvchi toʻkin-sochin, barakali yillar homiysi sifatida tasavvur qilingan. Hizrni uchratgan insonning murodi hosil boʻlib, barcha gʻam-tashvishlardan forigʻ boʻlishiga ishonilgan. Hizr doimo insonlarga yordam bergan, bundan tashqari yangi tugʻilgan chaqaloqlarga ism qoʻygan. Xalq orasida “Koʻk soqol” nomi bilan bir qancha afsonalar hozirgi kungacha saqlanib qolgan.

Shoxdor Ona Bugʻu

Shoxdor Ona Bugʻu yoki Kiyik Ona tangrichilik dinidagi muqaddas hayvonlardan hisoblanadi. Afsonalarga koʻra, Umay Onaning Yerdagi avatari Bugʻu boʻlib, Yer yuzidagi odamlarga shunday qiyofada koʻrinadi. Odatda, Ona Bugʻu biror yaxshi xabar, mujda yetkazish uchun insonlarga koʻrinish beradi. Ona Bugʻu tark etgan yerlarda hosil kamayib, qator koʻngilsizliklar roʻy beradi. Shu sababli ham turkiy xalqlar Shoxdor Ona Bugʻu va uning bolalariga ozor bermaslikka harakat qilishgan. Qirgʻiz afsonalariga koʻra, qirgʻiz urugʻini halokatdan va yer yuzidan yoʻqolib ketishidan Ona Bugʻu asrab qolgan.

Qambar Ota

Qambar Ota yilqilarning qoʻriqchisi, musiqachilarning homiysi, farzandsizlarning piri sifatida tasavvur qilinadi. Xalq orasida yilqichi Qambar Ota nomi bilan mashhur boʻlgan bu mifologik obraz doʻmbira chalib, qoʻshiq kuylashni yaxshi koʻradi. Qadimgi turkiy xalqlar ishonchida mavjud boʻlgan Qambar Ota Islomdan soʻng diniy motivga evrilgan. Rivoyatlarga koʻra, hazrati Alining otboqari va sodiq xizmatkori boʻlgan yigitning ismi Qambar edi. Hazrati Ali bilan koʻplab safarlarga chiqqan Qambarni kunlarning birida yer yorilib yutib yuboradi. Ushbu qahramon keyinchalik islomni qabul qilgan turkiy xalqlar orasida Qambar Ota ishonchi bilan qorishib ketgan. Fargʻona vodiysidagi ziyoratgohlarning birida Qambar Otaning oyoq izlari saqlanayotganiga ishonishgan mahalliy aholi u yerga farzand istab yoki xastaliklariga shifo soʻrab borishadi. 

Yer Osti Saltanatidagi xudolar

Erlik Xon

Erlik Xon Yerosti saltanatining hukmdori hisoblanib, barcha yovuz kuchlarning rahnamosi. Biroq Erlik Xonni Ibrohimiy dinlardagi shayton obrazi bilan adashtirib yubormaslik zarur. Sababi Erlik Xon ham Koʻktangri tomonidan yaratilgan. U asosan yovuz insonlarni jazolash va toʻgʻri yoʻlga qaytarish vazifasini bajaradi. Oʻz yordamchilari bilan Yer osti saltanatida yashaydi. Ayrim afsonalarda Erlik Xon oʻliklar diyori hukmdori sifatida tilga olinadi. Erlik Xonning yetti oʻgʻli va ikki qizi bor. Ularning barchasi otasining saltanatida maʼlum bir vazifani bajaradi.

Kishtey Sulton

Kishtey Sulton Erlik Xonning katta qizi boʻlib, u Yerosti saltanatiga kiruvchi toʻqqizta eshikdan birida soqchilik qiladi. Kishtey Sulton qiyofasini oʻzgartirish xususiyatiga ega. U baʼzan otasining topshiriqlarini bajarish maqsadida tusini oʻzgartirgan holda Yer yuziga chiqadi.

Erka Sulton

Erka Sulton Erlik Xonning kenja qizi boʻlib, u ham Yerosti saltanatiga kiruvchi toʻqqiz eshikdan birida opasi kabi soqchilik qiladi. Erka Sulton yosh va oʻta goʻzal qiz qiyofasida tasavvur qilinadi. Biroq u erkaklarni yoʻldan urib, ularga zarar beradi. Ayrim holatlarda janglarda bahodirlar magʻlub boʻlsa, bunda Erka Sultonning qoʻli bor deya ishonishgan. Sababi Erka Sulton hiyla-yu makrning ipidan ignasigacha oʻrgangan deb hisoblashgan.

Alvasti

Afsonalarga koʻra, insonlarga ziyon beruvchi qari, xunuk va uzun qizil sochli kampir qiyofasida tasavvur etiluvchi yaratiliq Al Karisi, Albosti, Alvasti yoki Albosh deb ataladi. U hiyla-makrga, muttasil yomonlik qilishga moyil boʻladi. Alvasti homilador ayol va yosh bolalarga ziyon berishi, hattoki ularni oʻldirishi mumkin. Shu sababli ham yangi chaqaloq tugʻilgan uyda chilla saqlash odati mavjud. Chilla davomida yaʼni 40 kun ichida chaqaloq yashayotgan xonaning chirogʻi oʻchirilmaydi. Sababi Alvasti va boshqa yovuz ruhlar kunduzi insonga yaqinlasha olmaydi deb ishoniladi. Shu bois ham oqshom tushishi bilan chiroq yoqilganida Alvasti hanuz kech tushmagan ekan deb oʻylab, bu xonadondan uzoqlashadi. Oʻzbeklar orasida “Chillasida chiroq koʻrmagan” iborasining etimologiyasi ham mana shu udumga borib taqaladi. Bu iborani xarakteri ogʻir yoki yomonlik qilishga moyil odamga nisbatan qoʻllashadi. Yaʼni chilla vaqtida chiroq yoqilmagani uchun Alvasti unga ziyon bergan, shu bois xarakterida bir qator salbiy xislatlar mavjud boʻlgan, deb hisoblashadi. Xalq ishonchiga koʻra, Alvastining yoqasiga igna sanchish bilan unga sohib chiqib, yomonliklaridan himoyalanish mumkin.

Mortu

Mortu, Martu yoki Mortucha nomlari bilan ataluvchi mifologik obraz turkiy xalqlar ichida faqat oʻzbeklarda uchrashi bilan ahamiyatlidir. Mortu bir yarim metrli boʻyi, uzun sochlari bilan Andersen ertagidagi Rapunzelni eslatib yuboradi. Ammo u insonlarga zarar berishi, ayniqsa erkaklarni yoʻldan ozdirishi bilan mashhur. Qisqa boʻyli, malla sochli qiz qiyofasida tasavvur etiladigan Mortu hammaga ham koʻrinavermaydi. Mortu yoʻlida uchratgan odamini aqldan ozdirib, jinni qilib oxir-oqibatda oʻldiradi. Kim Mortuga duch kelsa, darrov uni sochlaridan burab tutib olishi kerak va kalishni patagi bilan urib tavbasiga tayantirish lozim. Shunday qilmasa, Mortu odam bolasini halokatga yetaklaydi, degan ishonch xalq orasida mavjud.

Tepa koʻz

Yerosti saltanatidagi devlardan birining nomi. Tepa Koʻzni yarim dev, yarim iloh deb hisoblashgan. Besoʻnaqay gavdasi, juda katta boshi va peshonasida bitta koʻzi bor deya tasavvur qilingan ushbu yaratiliq insonlarga doimo qoʻrquv solgan. Erlik Xon yomon yoʻlga kirgan odamlarni jazolash uchun vaqti-vaqti bilan Tepa Koʻzning Yer yuziga chiqishiga izn bergan.

Dilbar HAYDAROVA,

adabiyotshunos

Suratlar muallifi: Elnur EGAMOV