“Ma’naviyatimizning buyuk siymolari” nomli loyihamizning navbatdagi vakili  buyuk miniatyurachi musavvir, Sharq uyg‘onish davrining  yetuk san’atkori, G‘arbda “Sharq Rafaeli” deb tan olingan Kamoliddin Behzod 1455-yilda Hirotda hunarmand oilasida dunyoga kelgan. U ota-onasidan erta yetim qoldi. Hirotning mashhur musavviri Amir Ruhillo (Mirak Naqqosh)  uni o‘z tarbiyasiga olib, har tomonlama ilmli qilib voyaga yetkazdi. Yosh rassom uning Hirotdagi Nigoristonida (San’at akademiyasida) naqqoshlik va miniatyura san’atining sir-asrorlarini o‘rgandi.

Ulug‘ shoir Alisher Navoiyning nazariga tushib, uning homiyligida kamolga yetgani Kamoliddinning buyuk musavvir bo‘lib, dunyoga tanitdi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Inchunin, hazrat Navoiyning do‘sti, Sulton Husayn Boyqaroning Kamoliddin Behzodga saroydan alohida joy ajratib, ijod bilan shug‘ullanishi uchun barcha shart-sharoitlarni muhayyo qilib bergani fikrimizni tasdiqlaydi.

1487-yilda musavvir Sulton Husayn Boyqaroning farmoni bilan Hirotdagi saltanat kitobxonasiga boshliq etib tayinlandi. XV asr oxirlariga kelib poytaxti Hirot bo‘lgan temuriylar saltanati toj-u taxt uchun o‘zaro jang-u jadallar tufayli yemirila boshlaydi. Kamoliddin Behzodning eng ishonchli homiysi – Abdurahmon Jomiy (1492-yil), so‘ng ustozi Alisher Navoiy (1501-yil) birin-ketin olamdan o‘tadi. 1506-yilda Hirotdagi temuriylar sulolasining so‘nggi vakili Sulton Husayn Boyqaro vafot etadi. Shahzodalar saltanatni halokat yoqasiga olib keladilar.

1507-yilda Shayboniyxon boshchiligida ko‘chmanchi o‘zbek qabilalari Hirot taxtini osonlik ila ishg‘ol etadi. Toj-u taxt, saltanat uchun kurashlar sharoitida ham rassom Hirotda qolib,  faoliyatini davom ettiradi. Uch yilcha Hirotda, Shayboniyxon saroyida ish olib borarkan, Behzod san’atiga tan bergan hukmdor ulug‘ musavvirga ishlashi uchun qulay shart-sharoit yaratib beradi. Behzod Shayboniyxonning tasvirini ayni o‘sha yillari chizgan bo‘lishi kerak.

1510-yilda Marv yonidagi Tohirobodda Shayboniyxon qo‘shinlari va Eron hukmdori shoh Ismoil Safaviy lashkari o‘rtasida shiddatli jang bo‘ladi. Jangda Shayboniyxon qo‘shinlari yengiladi. 1510-yilda Hirot safaviylar qo‘liga o‘tadi. Ismoil Safaviy 1512-yilda bir necha iste’dodli san’atkorlarni saltanat poytaxti Tabrizga olib ketadi. Ular orasida Kamoliddin Behzod va uning bir guruh iste’dodli shogirdlari ham bor edi. Bu paytga kelib Kamoliddin Behzod va Hirotdagi musavvirlik maktabining dovrug‘i butun Sharqqa taralgan edi. Kamoliddin Behzodning san’atini yuksak qadrlagan Shoh Ismoil Safaviy ham san’atkorga barcha shart-sharoitlarni yaratib beradi. U Tabrizda Hirotdan keyingi nafis tasviriy san’at (miniatyurachilik)ning yana bir katta maktabini yaratdi. O‘sha paytlarda Eronda ham siyosiy ahvol yaxshi emas edi. Usmoniylar sultoni Salim Poshsho Eronga ketma-ket tahdid solib turardi. 1514-yilda Eron va turk qo‘shinlari o‘rtasida Tabriz yaqinidagi Choldoron degan joyda qattiq jang bo‘lib, unda safaviylar qo‘shini mag‘lubiyatga uchraydi. Shoh Ismoil Safaviy jang maydonidan qochib, zo‘rg‘a qutulib qoladi. Bir yilcha Tabriz turklar qaramog‘ida bo‘ladi.

Tabrizdagi eng nufuzli rassom bo‘lganligi uchun Kamoliddin Behzodni, atoqli xattot Shoh Mahmud Nishopuriyni turklar o‘z yurtiga  olib ketmasliklari uchun shoh amriga binoan, Tabriz atrofidagi bir g‘orga majburan yashirib qo‘yadilar. Eronda nashr etilgan “Saromadani hunar” asarida yozilganidek, o‘z saroyidagi xazinalar ichidagi eng nodir va noyob gavhar (Behzod)ning usmonli turklar qo‘liga tushib qolmasligi uchun ishonchli joy (bir ulkan g‘or)ga yashirib ketgan Shoh Ismoil Safaviy jangda yengilgach, o‘z mulozimlaridan biriga bergan ilk savoli quyidagicha bo‘lgan: “Behzod qalay? Uning joni omonmi? Uni turklar olib ketmadimi?”

1522-yilda Shoh Ismoil Safaviy maxsus farmon chiqarib, Kamoliddin Behzodni Tabrizdagi saltanat kutubxonasiga boshliq etib tayinlaydi. Kamoliddin Behzod 1537-yilda  suyukli jiyani va shogirdi Rustam Alining o‘lim to‘shagida yotganini eshitib, uni ko‘rmoq uchun  Hirotga otlanadi. Lekin u Hirotga yetib kelganda jiyani  olamdan o‘tgan edi.

Kamoliddin Behzod hayoti mobaynida  Husayn Boyqaro, Muhammad Shayboniyxon, Shoh Ismoil Safaviy, Shoh Taxmasp  hukmronlik qilgan turli-tuman, bir-biriga o‘ta  dushman  bo‘lgan  to‘rt saltanatni ko‘rdi. Temuriylar sulolasi poytaxti Hirotda va safaviylar poytaxti Tabrizda yashadi. Ijtimoiy borliqdan olgan o‘ta boy va rang-barang taassurotlarini, ichki kechinmalarini, latif va nozik kayfiyatlarini o‘zining  ijodida zo‘r mahorat bilan tasvirladi. Miniatyura san’ati tarixida u “Behzod maktabini” yaratdi. Real hayot hodisalari va tabiatni tasvirlash uslubi, bo‘yoqlardan foydalanish vositalari, rasmga olinayotgan voqealarni nozik chiziqlarda ifodalash yo‘llari, inson kayfiyati va harakatini aks ettira bilishdagi mahorati bilan miniatyura san’atini yangi bosqichga ko‘tardi. Behzod miniatyuralari uning tirikligidayoq va ayniqsa, undan so‘ng musulmon Sharqida va G‘arbda ham bu san’atning eng oliy yutug‘i deb tan olindi hamda eng qimmatli san’at asarlari sifatida mashhur bo‘lib ketdi.

Kamoliddin Behzod ijodi va merosini o‘rganuvchi mutaxassislar fikricha, uning hozirgacha ma’lum bo‘lgan asarlari taxminan o‘ttizta rasm va rasmlar turkumidan iborat, ulardan eng mashhurlari quyidagilardir:

1.Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”siga ishlangan miniatyuralar;

2.Husayn Boyqaroning majlislari tasvirlangan 40 dan ortiq go‘zal miniatyuralar;

3.Abdurahmon Jomiyning “Solomon va Ibsol” asariga ishlangan rasmlar;

4.Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”siga ishlangan 33 ta ajoyib miniatyura;

5.Sa’diyning “Bo‘ston” asariga ishlangan go‘zal rasmlar;

6.Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” asariga chizilgan noyob va benazir miniatyuralar;

7. Abdulloh Xotifiyning “Temurnoma” asariga chizilgan rasmlar;

8.Sa’diyning “Guliston” asariga ishlangan nafis miniatyuralar;

9. Abdurahmon Jomiy tasviri;

10.Husayn Boyqaro tasviri;

11.Shayboniyxon tasviri;

12.Shoh Taxmasp tasviri;

13.Shoir Abdulloh Xotifiy tasviri;

14.Tuyalar janggi;

15.Raqsi darvish (darvishlar raqsi);

16.Samarqandda madrasa qurilishi.

Kamoliddin Behzod ijodi tirik shaxsga murojaat, tabiatni anglash va inson hamda hayvon tanasining tirik harakatini yetkazib berish bilan ifodalanadi. Kompozitsiyalarni tuzishda u o‘tmishdoshlari tomonidan tuzilgan an’anaviy chizmalardan foydalangan va ushbu kompozitsiya tizimining qonunlashtirilgan chizmalari asosida tugallanganligi, kompozitsiyalarining mukammalligi, qahramonlarning tirik surati, g‘oyaviy fikrining kengligi bilan hayratga soluvchi betakror asarlar yaratgan.

Kamoliddin Behzodning badiiy miniatyurasidagi nozik ta’sirchanlik, qizg‘in ranglar, silliq chiziqlarda tasvirlangan, bo‘yoqlarning bir tekisda joylashuvi unga musiqaviy, romantik kayfiyat bag‘ishlaydi. Uning miniatyuralarida dunyo tinchlik, uyg‘unlik va sokinlikka to‘yingan. Undagi barchasi shodlikni aks etadi. Kamoliddin Behzodning ko‘plab illyustratsiyalari Navoiy, Nizomiy asarlariga yaratilgan. U shuningdek, Husayn Boyqaro, Shayboniyxon, shoirlardan Xotiriy, Jomiylarning portretlarini chizgan. Uning sahnaviy janrdagi suratlarida Navoiy va Bobur kabi shoirlarning tasvirini uchratish mumkin.

Kamoliddin Behzod o‘ta saxiy va mehribon ustod sifatida juda ko‘p atoqli miniatyurachi, musavvir va naqqoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazdi. XV–XVI va undan keyingi asrlarda Kamoliddin Behzod shogirdlarini Hirotda, Tabrizda, Buxoroda, Samarqandda, Sherozda, Isfahonda, Istanbulda, Hindistonda, shuningdek, Sharqning boshqa juda ko‘plab shaharlarida uchratish mumkin edi.

Sulton Muhammad Qosim Ali Chehrakushoy, Darvish Muhammad, Ustod Muhammadiy, Muzaffar Ali, Yusuf Mullo, Rustam Ali, Shayxzoda Xurosoniy, Shoh Muzaffar, Mir Said Ali, Mahmud Muzahxib, Abdullo kabi atoqli musavvirlar Kamoliddin Behzod maktabini, uning uslubini zo‘r muvaffaqiyat bilan davom ettirdilar. Shuningdek, Kamoliddin Behzod maktabining hozirgi zamondagi davomchilarini Afg‘onistonda (Ustod Muhammad Said Mash’al), Eronda (Karim Tohirzoda Behzod), O‘zbekistonda (marhum ustod Chingiz Ahmarov) va boshqa Sharq o‘lkalarida ham ko‘rish mumkin. Hozirda Sharq va Yevropa mamlakatlarida san’at, rassomchilik tarixini o‘rganishda miniatyura chizish tarixi, xususan, Kamoliddin Behzod miniatyura maktabi alohida o‘rganiladi va tadqiq etiladi hamda maxsus maktablarda o‘qitiladi.

O‘rta Sharqda XVII asrgacha rassomchilikda asosiy taraqqiyot yo‘nalishini belgilab bergan Kamoliddin Behzod ijodi uning zamondoshlari tomonidan yuqori baholangan. Sa’diyning “Bo‘ston” asari qo‘lyozmasi (1478, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasi) rasmlari; Attorning “Mantiq ut-tayr” asari qo‘lyozmasiga (1483, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyi) 1487-yili chizilgan rasmlar; Navoiyning “Xamsa” qo‘lyozmasiga (1485, Oksforddagi Bodli kutubxonasi va Manchesterdagi Jon Reylands kutubxonasi) ishlangan 13 rasmning “Payg‘ambar o‘z sahobalari bilan”, “Xoja Abdulloh Ansoriy darvishlar bilan suhbatda”, “Moniy Bahromga Diloromning rasmini ko‘rsatmoqda” va boshqa miniatyuralar Behzodga nisbat beriladi.

Sa’diyning “Bo‘ston” asari Misr nusxasi (1488, Qohiradagi Milliy kutubxona) rasmlari (qo‘lyozmani xattot Sultonali Mashhadiy ko‘chirgan, naqshlarni Yoriy Muzahhib yaratgan) – 12 rasmdan 6 tasida Kamoliddin Behzod imzosi bor: “Sulton Husayn saroyida ziyofat” (qo‘sh rasm), “Doro va otboqarlar”, “Masjiddagi bahs”, “Olimlar suhbati”, “Zulayhoning Yusufga iltijosi” nomli rasmlar Kamoliddin Behzod tomonidan yaratilgan; Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari qo‘lyozmasining (1467, AQSh, Baltimordagi Jon Xopkins universiteti) xattot Sherali ko‘chirgan nusxasidagi 12 ta miniatyuraning 8 tasi Kamoliddin Behzodga mansub. Rasmlarda rasmiy qabul, jang lavhalari, qal’a qamali bilan bir qatorda Samarqanddagi Bibixonim masjidi qurilishini tasvirlovchi qo‘shaloq rasm ham mavjud; Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarining xattot Sulton Muhammad Nur ko‘chirgan nusxasiga (1528, Hirot, Tehrondagi Saltanat kutubxonasi) Kamoliddin Behzod rasmlar chizgan; Nizomiyning “Xamsa” asari nusxasiga (1442, Londondagi Britaniya muzeyi) 1493–1535 yillar davomida ishlangan 19 miniatyuradan 3 tasi Kamoliddin Behzod ijodi mahsuli: “Layli va Majnun qabilalari jangi”, “Suvoriylar jangi” va “Bahrom G‘o‘rning ajdar bilan olishuvi”. Bularda “Savarrahu al-abd Behzod” degan yozuv bor. Nizomiyning “Xamsa” asari nusxasidagi (1494, Londondagi Britaniya muzeyi) 22 rasmdan 7 tasida Kamoliddin Behzod nomi qayd etilgan; Amir Xusrav Dehlaviyning “Layli va Majnun” dostoni qo‘lyozmasiga (1495, Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shchedrin nomidagi xalq kutubxonasi) Kamoliddin Behzod “Layli va Majnun maktabda”, “Do‘stlari va otasi Majnunga nasihat qilmoqdalar” nomli rasmlarni chizgan; Amir Xusrav Dehlaviyning “Layli va Majnun” dostonining Sulton Muhammad Hiraviy ko‘chirgan qo‘lyozmasi (Sankt-Peterburg)da Kamoliddin Behzodga nisbat berilgan “Madrasadagi bahs”, “Layli va Majnun maktabda”, “Layli va Majnun sahroda”, “Majnun Laylining iti bilan” va “Majnunning elchisi Layli huzurida” nomli miniatyuralar bor; Sa’diyning “Guliston” asari qo‘lyozmasining (1486, Garvarddagi Fogg san’at muzeyi, sobiq Rotshild majmuasidan) xattot Sultonali Mashhadiy ko‘chirgan nusxasiga Kamoliddin Behzod 2 ta rasm ishlagan; Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa” asari qo‘lyozmasidagi (1495, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasi) 13 rasmning 4 tasida Kamoliddin Behzod asarlariga xos xususiyatlar mavjud; “Sulton Husayn bog‘da” qo‘shaloq rasm (1485–1490, Tehrondagi Guliston muzeyi, muraqqada); “Chol va yigit” rasmi (Nyu-Yorkdagi Kevorkyan majmuasi); “Tuyalar olishuvi” rasmi (Tehrondagi Guliston muzeyi); Sulton Husayn portreti (Shvetsiyadagi F. Martin majmuasi); Muhammad Shayboniyxon portreti (Timken Burnet majmuasi); Abdurahmon Jomiy portreti (Erondagi Rizo kutubxonasi); “Sulton Husayn va Alisher Navoiy” qo‘shaloq rasm (Sankt-Peterburg).

O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning farmoni (1997-yil 23-yanvar)ga binoan musavvirning  nomi abadiylashtirilib, Kamoliddin Behzod nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi; Milliy rassomlik va dizayn institutiga nomi berildi.

Respublika Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 23-dekabrdagi qaroriga binoan, 2000-yilning noyabrida Toshkent, Samarqand shaharlarida va xorijiy mamlakatlarda YUNESKO homiyligida Behzod tavalludining 545 yilligi keng nishonlandi. 2000-yil 23-noyabrda Toshkentdagi temuriylar tarixi davlat muzeyida K. Behzod tavalludiga bag‘ishlab O‘zbekiston, Buyuk Britaniya, Turkiya, Hindiston, Ozarbayjon va Tojikistonlik olimlar ishtirokida nufuzli xalqaro ilmiy konferensiya o‘tkazildi. Yubiley munosabati bilan Behzod hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, 2 qismli “Kamoliddin Behzod” hujjatli filmi yaratildi.

Kamoliddin Behzod 1537-yilda Hirot shahrida olamdan o‘tdi. U shahar yonidagi Ko‘hi Muxtor tog‘i yonbag‘riga dafn etildi.  

                             Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi mas’ul xodimi

Bo‘ri QODIROV tayyorladi.