“Маънавиятимизнинг буюк сиймолари” номли лойиҳамизнинг навбатдаги вакили  буюк миниатюрачи мусаввир, Шарқ уйғониш даврининг  етук санъаткори, Ғарбда “Шарқ Рафаэли” деб тан олинган Камолиддин Беҳзод 1455 йилда Ҳиротда ҳунарманд оиласида дунёга келган. У ота-онасидан эрта етим қолди. Ҳиротнинг машҳур мусаввири Амир Руҳулло (Мирак Наққош)  уни ўз тарбиясига олиб, ҳар томонлама илмли қилиб вояга етказди. Ёш рассом унинг Ҳиротдаги Нигористонида (Санъат академиясида) наққошлик ва миниатюра санъатининг сир-асрорларини ўрганди.

Улуғ шоир Алишер Навоийнинг назарига тушиб, унинг ҳомийлигида камолга етгани Камолиддиннинг буюк мусаввир бўлиб, дунёга танитди, десак муболаға бўлмайди. Инчунин, ҳазрат Навоийнинг дўсти, Султон Ҳусайн Бойқаронинг Камолиддин Беҳзодга саройдан алоҳида жой ажратиб, ижод билан шуғулланиши учун барча шарт-шароитларни муҳайё қилиб бергани фикримизни тасдиқлайди.

1487 йилда мусаввир Султон Ҳусайн Бойқаронинг фармони билан Ҳиротдаги салтанат китобхонасига бошлиқ этиб тайинланди. ХВ аср охирларига келиб пойтахти Ҳирот бўлган темурийлар салтанати тож-у тахт учун ўзаро жанг-у жадаллар туфайли емирила бошлайди. Камолиддин Беҳзоднинг энг ишончли ҳомийси – Абдураҳмон Жомий (1492 йил), сўнг устози Алишер Навоий (1501 йил) бирин-кетин оламдан ўтади. 1506 йилда Ҳиротдаги темурийлар сулоласининг сўнгги вакили Султон Ҳусайн Бойқаро вафот этади. Шаҳзодалар салтанатни ҳалокат ёқасига олиб келадилар.

1507 йилда Шайбонийхон бошчилигида кўчманчи ўзбек қабилалари Ҳирот тахтини осонлик ила ишғол этади. Тожу тахт, салтанат учун курашлар шароитида ҳам рассом Ҳиротда қолиб,  фаолиятини давом эттиради. Уч йилча Ҳиротда, Шайбонийхон саройида иш олиб бораркан, Беҳзод санъатига тан берган ҳукмдор улуғ мусаввирга ишлаши учун қулай шарт-шароит яратиб беради. Беҳзод Шайбонийхоннинг тасвирини айни ўша йиллари чизган бўлиши керак.

1510 йилда Марв ёнидаги Тоҳирободда Шайбонийхон қўшинлари ва Эрон ҳукмдори шоҳ Исмоил Сафавий лашкари ўртасида шиддатли жанг бўлади. Жангда Шайбонийхон қўшинлари енгилади. 1510 йилда Ҳирот сафавийлар қўлига ўтади. Исмоил Сафавий 1512 йилда бир неча истеъдодли санъаткорларни салтанат пойтахти Табризга олиб кетади. Улар орасида Камолиддин Беҳзод ва унинг бир гуруҳ истеъдодли шогирдлари ҳам бор эди. Бу пайтга келиб Камолиддин Беҳзод ва Ҳиротдаги мусаввирлик мактабининг довруғи бутун Шарққа таралган эди. Камолиддин Беҳзоднинг санъатини юксак қадрлаган Шоҳ Исмоил Сафавий ҳам санъаткорга барча шарт-шароитларни яратиб беради. У Табризда Ҳиротдан кейинги нафис тасвирий санъат (миниатюрачилик)нинг яна бир катта мактабини яратди. Ўша пайтларда Эронда ҳам сиёсий аҳвол яхши эмас эди. Усмонийлар султони Салимхон Эронга кетма-кет таҳдид солиб турарди. 1514 йилда Эрон ва турк қўшинлари ўртасида Табриз яқинидаги Чолдорон деган жойда қаттиқ жанг бўлиб, унда сафавийлар қўшини мағлубиятга учрайди. Шоҳ Исмоил Сафавий жанг майдонидан қочиб, зўрға қутулиб қолади. Бир йилча Табриз турклар қарамоғида бўлади.

Табриздаги энг нуфузли рассом бўлганлиги учун Камолиддин Беҳзодни, атоқли хаттот Шоҳ Маҳмуд Нишопурийни турклар ўз юртига  олиб кетмасликлари учун шоҳ амрига биноан, Табриз атрофидаги бир ғорга мажбуран яшириб қўядилар. Эронда нашр этилган “Саромадани ҳунар” асарида ёзилганидек, ўз саройидаги хазиналар ичидаги энг нодир ва ноёб гавҳар (Беҳзод)нинг усмонли турклар қўлига тушиб қолмаслиги учун ишончли жой (бир улкан ғор)га яшириб кетган Шоҳ Исмоил Сафавий жангда енгилгач, ўз мулозимларидан бирига берган илк саволи қуйидагича бўлган: “Беҳзод қалай? Унинг жони омонми? Уни турклар олиб кетмадими?”

1522 йилда Шоҳ Исмоил Сафавий махсус фармон чиқариб, Камолиддин Беҳзодни Табриздаги салтанат кутубхонасига бошлиқ этиб тайинлайди. Камолиддин Беҳзод 1537 йилда  суюкли жияни ва шогирди Рустам Алининг ўлим тўшагида ётганини эшитиб, уни кўрмоқ учун  Ҳиротга отланади. Лекин у Ҳиротга етиб келганда жияни  оламдан ўтган эди.

Камолиддин Беҳзод ҳаёти мобайнида  Ҳусайн Бойқаро, Муҳаммад Шайбонийхон, Шоҳ Исмоил Сафавий, Шоҳ Тахмасп  ҳукмронлик қилган турли-туман, бир-бирига ўта  душман  бўлган  тўрт салтанатни кўрди. Темурийлар сулоласи пойтахти Ҳиротда ва сафавийлар пойтахти Табризда яшади. Ижтимоий борлиқдан олган ўта бой ва ранг-баранг таассуротларини, ички кечинмаларини, латиф ва нозик кайфиятларини ўзининг  ижодида зўр маҳорат билан тасвирлади. Миниатюра санъати тарихида у “Беҳзод мактабини” яратди. Реал ҳаёт ҳодисалари ва табиатни тасвирлаш услуби, бўёқлардан фойдаланиш воситалари, расмга олинаётган воқеаларни нозик чизиқларда ифодалаш йўллари, инсон кайфияти ва ҳаракатини акс эттира билишдаги маҳорати билан миниатюра санъатини янги босқичга кўтарди. Беҳзод миниатюралари унинг тириклигидаёқ, айниқса, ундан сўнг мусулмон Шарқида ва Ғарбда ҳам бу санъатнинг энг олий ютуғи деб тан олинди ҳамда энг қимматли санъат асарлари сифатида машҳур бўлиб кетди.

Камолиддин Беҳзод ижоди ва меросини ўрганувчи мутахассислар фикрича, унинг ҳозиргача маълум бўлган асарлари тахминан ўттизта расм ва расмлар туркумидан иборат, улардан энг машҳурлари қуйидагилардир:

1. Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”сига ишланган миниатюралар;

2. Ҳусайн Бойқаронинг мажлислари тасвирланган 40 дан ортиқ гўзал миниатюралар;

3. Абдураҳмон Жомийнинг “Соломон ва Ибсол” асарига ишланган расмлар;

4. Амир Хусрав Деҳлавийнинг “Хамса”сига ишланган 33 та ажойиб миниатюра;

5. Саъдийнинг “Бўстон” асарига ишланган гўзал расмлар;

6. Низомий Ганжавийнинг “Хамса” асарига чизилган ноёб ва беназир миниатюралар;

7.  Абдуллоҳ Хотифийнинг “Темурнома” асарига чизилган расмлар;

8. Саъдийнинг “Гулистон” асарига ишланган нафис миниатюралар;

9.  Абдураҳмон Жомий тасвири;

10. Ҳусайн Бойқаро тасвири;

11. Шайбонийхон тасвири;

12. Шоҳ Тахмасп тасвири;

13. Шоир Абдуллоҳ Хотифий тасвири;

14. Туялар жангги;

15.Р ақси дарвиш (дарвишлар рақси);

16. Самарқандда мадраса қурилиши.

Камолиддин Беҳзод ижоди тирик шахсга мурожаат, табиатни англаш ва инсон ҳамда ҳайвон танасининг тирик ҳаракатини етказиб бериш билан ифодаланади. Композицияларни тузишда у ўтмишдошлари томонидан тузилган анъанавий чизмалардан фойдаланган ва ушбу композиция тизимининг қонунлаштирилган чизмалари асосида тугалланганлиги, композицияларининг мукаммаллиги, қаҳрамонларнинг тирик сурати, ғоявий фикрининг кенглиги билан ҳайратга солувчи бетакрор асарлар яратган.

Камолиддин Беҳзоднинг бадиий миниатюрасидаги нозик таъсирчанлик, қизғин ранглар, силлиқ чизиқларда тасвирланган, бўёқларнинг бир текисда жойлашуви унга мусиқавий, романтик кайфият бағишлайди. Унинг миниатюраларида дунё тинчлик, уйғунлик ва сокинликка тўйинган. Ундаги барчаси шодликни акс этади. Камолиддин Беҳзоднинг кўплаб иллюстрациялари Навоий, Низомий асарларига яратилган. У, шунингдек, Ҳусайн Бойқаро, Шайбонийхон, шоирлардан Хотирий, Жомийларнинг портретларини чизган. Унинг саҳнавий жанрдаги суратларида Навоий ва Бобур каби шоирларнинг тасвирини учратиш мумкин.

Камолиддин Беҳзод ўта сахий ва меҳрибон устод сифатида жуда кўп атоқли миниатюрачи, мусаввир ва наққошларни тарбиялаб вояга етказди. ХV–ХVI ва ундан кейинги асрларда Камолиддин Беҳзод шогирдларини Ҳиротда, Табризда, Бухорода, Самарқандда, Шерозда, Исфаҳонда, Истанбулда, Ҳиндистонда, шунингдек, Шарқнинг бошқа жуда кўплаб шаҳарларида учратиш мумкин эди.

Султон Муҳаммад Қосим Али Чеҳракушой, Дарвиш Муҳаммад, Устод Муҳаммадий, Музаффар Али, Юсуф Мулло, Рустам Али, Шайхзода Хуросоний, Шоҳ Музаффар, Мир Саид Али, Маҳмуд Музаҳхиб, Абдулло каби атоқли мусаввирлар Камолиддин Беҳзод мактабини, унинг услубини зўр муваффақият билан давом эттирдилар. Шунингдек, Камолиддин Беҳзод мактабининг ҳозирги замондаги давомчиларини Афғонистонда (Устод Муҳаммад Саид Машъал), Эронда (Карим Тоҳирзода Беҳзод), Ўзбекистонда (марҳум устод Чингиз Аҳмаров) ва бошқа Шарқ ўлкаларида ҳам кўриш мумкин. Ҳозирда Шарқ ва Европа мамлакатларида санъат, рассомчилик тарихини ўрганишда миниатюра чизиш тарихи, хусусан, Камолиддин Беҳзод миниатюра мактаби алоҳида ўрганилади ва тадқиқ этилади ҳамда махсус мактабларда ўқитилади.

Ўрта Шарқда ХVII асргача рассомчиликда асосий тараққиёт йўналишини белгилаб берган Камолиддин Беҳзод ижоди унинг замондошлари томонидан юқори баҳоланган. Саъдийнинг “Бўстон” асари қўлёзмаси (1478, Дублиндаги Честер Битти кутубхонаси) расмлари; Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” асари қўлёзмасига (1483, Нью-Ёркдаги Метрополитен музейи) 1487 йили чизилган расмлар; Навоийнинг “Хамса” қўлёзмасига (1485, Оксфорддаги Бодли кутубхонаси ва Манчестердаги Жон Рейландс кутубхонаси) ишланган 13 расмнинг “Пайғамбар ўз саҳобалари билан”, “Хожа Абдуллоҳ Ансорий дарвишлар билан суҳбатда”, “Моний Баҳромга Дилоромнинг расмини кўрсатмоқда” ва бошқа миниатюралар Беҳзодга нисбат берилади.

Саъдийнинг “Бўстон” асари Миср нусхаси (1488, Қоҳирадаги Миллий кутубхона) расмлари (қўлёзмани хаттот Султонали Машҳадий кўчирган, нақшларни Ёрий Музаҳҳиб яратган) – 12 расмдан 6 тасида Камолиддин Беҳзод имзоси бор: “Султон Ҳусайн саройида зиёфат” (қўш расм), “Доро ва отбоқарлар”, “Масжиддаги баҳс”, “Олимлар суҳбати”, “Зулайҳонинг Юсуфга илтижоси” номли расмлар Камолиддин Беҳзод томонидан яратилган; Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асари қўлёзмасининг (1467, АҚШ, Балтимордаги Жон Хопкинс университети) хаттот Шерали кўчирган нусхасидаги 12 та миниатюранинг 8 таси Камолиддин Беҳзодга мансуб. Расмларда расмий қабул, жанг лавҳалари, қалъа қамали билан бир қаторда Самарқанддаги Бибихоним масжиди қурилишини тасвирловчи қўшалоқ расм ҳам мавжуд; Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарининг хаттот Султон Муҳаммад Нур кўчирган нусхасига (1528, Ҳирот, Теҳрондаги Салтанат кутубхонаси) Камолиддин Беҳзод расмлар чизган; Низомийнинг “Хамса” асари нусхасига (1442, Лондондаги Британия музейи) 1493–1535 йиллар давомида ишланган 19 миниатюрадан 3 таси Камолиддин Беҳзод ижоди маҳсули: “Лайли ва Мажнун қабилалари жанги”, “Суворийлар жанги” ва “Баҳром Гўрнинг аждар билан олишуви”. Буларда “Саварраҳу ал-абд Беҳзод” деган ёзув бор. Низомийнинг “Хамса” асари нусхасидаги (1494, Лондондаги Британия музейи) 22 расмдан 7 тасида Камолиддин Беҳзод номи қайд этилган; Амир Хусрав Деҳлавийнинг “Лайли ва Мажнун” достони қўлёзмасига (1495, Санкт-Петербургдаги Салтиков-Шчедрин номидаги халқ кутубхонаси) Камолиддин Беҳзод “Лайли ва Мажнун мактабда”, “Дўстлари ва отаси Мажнунга насиҳат қилмоқдалар” номли расмларни чизган; Амир Хусрав Деҳлавийнинг “Лайли ва Мажнун” достонининг Султон Муҳаммад Ҳиравий кўчирган қўлёзмаси (Санкт-Петербург)да Камолиддин Беҳзодга нисбат берилган “Мадрасадаги баҳс”, “Лайли ва Мажнун мактабда”, “Лайли ва Мажнун саҳрода”, “Мажнун Лайлининг ити билан” ва “Мажнуннинг элчиси Лайли ҳузурида” номли миниатюралар бор; Саъдийнинг “Гулистон” асари қўлёзмасининг (1486, Гарварддаги Фогг санъат музейи, собиқ Ротшилд мажмуасидан) хаттот Султонали Машҳадий кўчирган нусхасига Камолиддин Беҳзод 2 та расм ишлаган; Амир Хусрав Деҳлавийнинг “Хамса” асари қўлёзмасидаги (1495, Дублиндаги Честер Битти кутубхонаси) 13 расмнинг 4 тасида Камолиддин Беҳзод асарларига хос хусусиятлар мавжуд; “Султон Ҳусайн боғда” қўшалоқ расм (1485–1490, Теҳрондаги Гулистон музейи, мураққада); “Чол ва йигит” расми (Нью-Ёркдаги Кеворкян мажмуаси); “Туялар олишуви” расми (Теҳрондаги Гулистон музейи); Султон Ҳусайн портрети (Шветсиядаги Ф. Мартин мажмуаси); Муҳаммад Шайбонийхон портрети (Тимкен Бурнет мажмуаси); Абдураҳмон Жомий портрети (Эрондаги Ризо кутубхонаси); “Султон Ҳусайн ва Алишер Навоий” қўшалоқ расм (Санкт-Петербург).

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг фармони (1997 йил 23 январ)га биноан мусаввирнинг  номи абадийлаштирилиб, Камолиддин Беҳзод номидаги Давлат мукофоти таъсис этилди; Миллий рассомлик ва дизайн институтига номи берилди.

Республика Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 23 декабрдаги қарорига биноан, 2000 йилнинг ноябрида Тошкент, Самарқанд шаҳарларида ва хорижий мамлакатларда ЮНЕСКО ҳомийлигида Беҳзод таваллудининг 545 йиллиги кенг нишонланди. 2000 йил 23 ноябрда Тошкентдаги темурийлар тарихи давлат музейида К. Беҳзод таваллудига бағишлаб Ўзбекистон, Буюк Британия, Туркия, Ҳиндистон, Озарбайжон ва Тожикистонлик олимлар иштирокида нуфузли халқаро илмий конференция ўтказилди. Юбилей муносабати билан Беҳзод ҳаёти ва ижодига бағишланган бир қанча тадбирлар амалга оширилди. Жумладан, 2 қисмли “Камолиддин Беҳзод” ҳужжатли филми яратилди.

Камолиддин Беҳзод 1537 йилда Ҳирот шаҳрида оламдан ўтди. У шаҳар ёнидаги Кўҳи Мухтор тоғи ёнбағрига дафн этилди.  

Республика Маънавият ва маърифат маркази масъул ходими 

Бўри ҚOДИРОВ тайёрлади.