Шароф Рашидовнинг 34 йил муқаддам тан соқчиси бўлиб хизмат қилган комиссар Саъдулло Муҳамадқулов билан Алишер Навоий театрининг шундоққина биқинидиги кафеда ўтирибмиз, Шароф аканинг «оғзига сув томизиб, лабларини ҳўллаб, кўз ўнгида тобора сўниб бораётган жондан пичирлаб чиқаётган миннатдорчилик сўзларини эшитган, воқеа содир бўлганидан кейин эса мусулмонлар одати бўйича у кишининг мўътабар иягини танғиб қўйган» йигит шу киши бўлади. Умрининг сўнгги тўрт йилидаги сафарларида фарзандидек бўлиб қолган бу йигит Шароф ака билан бирга юрган. Ёш, очиқ чеҳрали, чаққон, тан соқчиларига хос бақувват ва келишган бу йигит шунча йил Шароф аканинг ўлими ҳақидаги ҳақиқатни сир сақлаб сочларига оқ тушган, шунга қарамай, ҳамон кўркам, қатъи, ҳаракатлари тез ва аниқ, юзида чиройли кулгиси барқ уриб турибди. Олдида турган чойнакни менга бермай ўзи чой қуйиб узатади.

Бутун собиқ Иттифоқни, барча ўзбекистонликларни 34 йил қийнаган саволларни ичида сақлаган тансоқси

Бутун собиқ Иттифоқни, барча ўзбекистонликларни 34 йил мобайнида қийнаган саволларни, воқеаларни ичида сақлаб юриб «ёрилиб кетмагани»га ҳайрон қоласан киши. Комиссар, тансоқчиларнинг қисмати шуда, дейман ўзимга ўзим.

 

Шароф Рашидовнинг ўлими тафсилотлари ҳақида ҳақиқатан ҳам камдан-кам одам хабардор бўлган.

 

– У кишининг вафоти вақтида ёнида рафиқаси Хурсандой ая Ғофуровна, мен ва врач бўлганмиз, – дейди хавфсизлик хизматида узоқ йиллар, мамлакатнинг Шароф Рашидовдан ташқари яна икки раҳбарига тансоқчилик қилган заҳирадаги КГБ полковниги Саъдулло Муҳамадқулов.

 

Шароф Рашидовнинг вафотидан кейин унинг ўлими сабаблари тўғрисида жаҳоннинг турли оммавий ахборот воситалари турли хабарлар тарқатишган эди. Баъзилар ўзини отди, бошқалар заҳар ичиб ўлди, яна бировлар қайсидир хорижий давлатга кетиб қолди, деб хабар беришган.

 

Бу гаплардан ҳатто ғарб давлатлари газета ва журналлари ҳам четда қолмаган эди. Гап шундаки, бир кун олдин Ўзбекистон телевидениесининг «Ахборот» дастурида Шароф аканинг Хоразм вилоятидаги хизмат сафари ҳақида ахборот берилиб, унда Урганч ва Хива шаҳарларига ташрифи ҳақида ҳикоя қилинганди. Шундан бир кун аввал сиҳат-саломат бўлган одамнинг тўсатдан ўлганига ҳеч кимнинг ишонгиси келмасди.

 

Энди Саъдулло ўз кўзи билан кўрган воқеалар тафсилотлари билан бирма-бир танишиб чиқайлик.

 

– Гапни сал илгарироқдан бошлайман, – дейди Саъдулло ака Муҳамадқулов. – Ўлимидан бир-бир ярим ой илгари, 1983 йилининг сентябрида Шароф ака Совет Иттифоқи делегациясининг раҳбари сифатида Эфиопияда сафарда бўлган эди. Африка қитъасидаги бу мамлакат денгиз сатҳидан жуда баландда жойлашганлиги сабабли тиббиёт таомилига кўра ҳар бир раҳбар Эфиопияга келганидан кейин камида икки соат ётиб дам олиши ва мамлакат иқлимига мослашиши шарт эди. Аммо Шароф ака ҳар галгидек камтарлик қилиб дам олмади. Бу эса узоқ муддат самолётда парвоз қилиш саломатлигига таъсир кўрсатмай қолгани йўқ.

Эфиопия пойтахти Аддис-Абебадан Москвага, ундан кейин дам олмасдан Тошкентга учиб келади, кўп ўтмай Тошкентдан яна Москвага учиб, 3-4 кун мобайнида КПСС Марказий Қўмитаси томонидан ўтказилган мажлисда қатнашгани ҳам унинг соғлиғига таъсир қилади.

 

24 октябрда Тошкент-Урганч, 26 октябрда Урганч-Тошкент, 27 октябрда яна Тошкент-Урганч, 28 октябрда Урганч-Тўрткўл-Урганч маршрутлари бўйича самолётда учишлар ҳам Шароф Рашидов саломатлигига ўзининг салбий таъсирини кўрсатди. 24-30 октябрь кунлари Шароф Рашидович автомашинада ҳар куни эрталаб соат 9 дан кечки соат 8-9 ларгача 250-300 километрдан йўл босиб, аввалига Хоразм вилояти районларини, кейин Қорақалпоғистон Автоном Республикаси районларини айланиб, фаоллар билан мажлислар ўтказади. Бу албатта 67 ёшга қараб кетаётган, бир марта инфарктни бошидан кечирган, Иккинчи жаҳон урушида олган жароҳатини танасида олиб юрган кишидан қанчалик катта жисмоний ва руҳий куч-қувват талаб этишини тасаввур қилиб қўринг.

 

Бу сабаблар, яъни ўзини ўйламасдан, топширилган вазифани бажариш мақсадида, камтаринлик қилиб ҳамма юкни ўз зиммасига олиш ва халқининг обрў-эътибори учун ўзини қурбон қилиш унинг ўлимига сабаб бўлувчи оқибатларни келтириб чиқарди.

 

Шароф Рашидович бошқа ҳамкасбларига ўхшаб йилда икки марта дам олгани йўқ, пахта йиғим-терими сиёсий масала эканлигини, қолаверса ўз ишига фидойилиги туфайли Москванинг Марказий шифохонасида эмас, ҳатто Марказқўмнинг Тошкентдаги биринчи стационарида ҳам эмас, балки хизмат сафари вақтида ўзи яшайдиган торгина вагонда жон берди.

«Кўпчилик Шароф Рашидовичнинг ўлимига Ҳайдар Алиев билан бўлган суҳбат сабаб бўлган, дейишади»...

Кўпчилик Шароф Рашидовичнинг ўлимига Ҳайдар Алиев билан бўлган суҳбат сабаб бўлган, дейишади. Бу унчалик тўғри эмас. КПСС Марказий Қўмитаси Сиёсий бюроси аъзоси, СССР Министрлар Совети Раисининг биринчи ўринбосари Ҳайдар Алиев бошчилигидаги Иттифоқ делегацияси Москвадан Тошкентга 26 октябрда учиб келади, Шароф Рашидовичнинг ўзлари уни кутиб олди. Бундан бир кун олдин Шароф Рашидович Урганчдан учиб келган эдилар. Мен навбатчиликни тансоқчи Володя Бондаренко (В.Бондаренко – комиссар, тансоқчи)дан қабул қилиб олдим. Уйга бораётганимизда, машинада Шароф ака кейинги уч кунлик программани кўриб чиқдилар ва бу дастурни бажариш бўйича тегишли кўрсатмаларни бердилар. Охирида «Мулла Саъдулло, сиз биз билан Урганчга бирга учасиз», – деб тайинладилар.

 

Мен ўша куннинг ўзида айтилган программа бўйича бутун система (КГБнинг махсус қўриқчилар тизими)ни хабардор қилдим. Эртасига Ҳ.Алиев бошчилигидаги таркибида В.Долгих, В.Терешкова бўлган делегацияни кутиб олдик. Меҳмонлар резиденцияда жойлашгандан кейин овқатланишди.

 

Кейин махсус программага асосан Тошкент метрополитени, «Халқлар дўстлиги» съездлар саройи ва бошқа объектларни томоша қилдилар. Шароф Рашидовичнинг ўзлари ҳамроҳлик қилганлари учун мен ҳам улар билан бирга бўлиб суҳбатларига гувоҳ бўлганман. Улар сиёсий, иқтисодий ва бошқа муаммоларни муҳокама қилдилар. Ҳ.Алиев ва Ш.Рашидов ўртасида яхши муносабатлар мавжуд эди. Чунки уларнинг бундан аввалги бир неча учрашувлари (Тбилиси, Ереван ва Москвада) ана шундай руҳда ўтганига гувоҳ бўлганман. Шароф Рашидович Ҳ.Алиев билан кечки овқатдан кейин хайрлашиб машинага ўтирганларида кайфиятлари яхши эди, чунки одатдагидай «қани, мулла Саъдулло, «Маяк»ни қўйингчи, янгиликларни эшитайлик», – деб илтимос қилдилар.

 

Эртасига 27 октябрь эрталаб соат 7.00 да Г.Алиев бошчилигидаги делегацияни Вьетнамга жўнатиб Шароф Рашидов 8.00 да Андрей Громыко ҳамроҳлик қилаётган Финляндия делегациясини Марказқўмда қабул қилдилар. Соат 11 ларда биз Дўрмонга қайтаётганимизда Шароф Рашидов менга «мулла Саъдулло, бугун соат 17.00 да Урганчга учамиз, биз билан бирга учасиз, биласиза?» деб сўрадилар...

 

Мен ҳамма топшириқларини бажарганлигим ва учишга тайёргарлик кўрилганлиги ҳақида ахборот бердим.

 

Программа бўйича 27 октябрь кечқурун 17.00 да ЯК-40 самолётида Урганчга учдик. Шароф Рашидовичнинг саломатлиги, кайфияти яхши эди, аммо қаттиқ чарчаганлари билиниб турарди. Ўша куни кечқурун ўзларининг ёрдамчилари Георгий Алексеевич Крайнов билан анча ҳужжатлар устида вагондаги салон-меҳмонхонада ишладилар ва соат 23 ларда дам олиш учун ётоқхоналарига кириб кетдилар. Ҳаво салқин бўлгани ва чарчаганликлари учун сайр қилгани вагондан чиқмадилар.

 

28 октябрь куни эрталаб соат 9.45 да автомашинада бориш узоқ бўлгани учун, Як-40 самолётида Қорақалпоғистоннинг Тўрткўл, Беруний ва Элликқалъа районлари хўжаликларидаги пахта йиғим-терими ишлари билан танишиш учун Тўрткўл районига учиб кетдик. У ерда Обкомнинг биринчи котиби К.Камолов, Средазирсовхозстрой бошлиғи Н.Р.Хамраев ва автоном республиканинг бошқа раҳбарлари кутиб олдилар. Аэропортда раҳбарлар билан қисқа суҳбатдан кейин мутасадди кишилар билан бирга хўжаликларни кўриш учун чиқиб кетдик.

 

28 октябрь куни Шароф Рашидович чарчаганлигига қарамасдан, автоном республиканинг Тўрткўл, Элликқалъа ва Беруний районларининг пахта майдонларини кўриб чиқди. Ҳар бир хўжалик раиси, бригада бошлиқлари, механизатор ва бошқа мутахассислар билан суҳбатлашиб керакли маслаҳатлар ва топшириқларни берди. Бундан ташқари, ҳар бир районнинг олдиндан белгиланган хўжалигида, район активлари билан суҳбатлашиб, уларга пахта планини бажаришда кўрсатаётган жонбозликлари учун миннатдорчилик билдириб, республика пахта хирмонига иложи борича кўпроқ пахта топширишларини улардан илтимос қилиб сўрар эди. Активда қатнашганларнинг саволларига жавоб берар, мавжуд муаммоларни ўша ернинг ўзида, агар иложи бўлмаса Тошкентдаги керакли раҳбарларга телефон орқали топшириқ бериб ҳал қилар эди.

 

Шу куни Элликқалъа колхозларидан бирида пахта теришга ҳашарга чиққан оқсоқоллар билан суҳбат қилиб, улардан халқнинг кайфияти, ҳол-аҳволи ва камчиликлари ҳақида сўради. Оқсоқоллар қишлоқлардаги вазият, халқнинг турмуш шароити ва ҚҚАССР нинг пахта топширишда иккинчи ўринда кетаётганидан хурсанд бўлиб гапирдилар. Одатдагидай 3-4 кишининг яшаш шароитидаги камчиликлар ҳақида оқсоқоллар гапириб бердилар. Биз бу камчиликларни ёзиб олдик ва Шароф Рашидович мутасадди раҳбарларга кўрсатма бергандан кейин, оқсоқолларга бу топшириқларнинг бажарилишини шахсан ўзи назорат қилишга ваъда берди.

 

Одатда Шароф Рашидович қайси вилоятга бормасин, оқсоқоллар билан албатта суҳбатлашар, уларнинг маслаҳатларини олар ва бошқалар яширишга ҳаракат қилган ҳақиқатни улардан билиб олар эди. Тушган шикоят ва аризаларнинг ижросини шахсан назоратга оларди.

Шу куни кечқурун 18.00 да Урганчга самолётда қайтдик.

 

29 октябрь куни Шароф Рашидович Урганч ва Хива шаҳарларининг баъзи объектларини ҳамда Хива районининг хўжаликларини кўриб чиқди. Ўша куни кечқурун Шароф Рашидович мени чақириб, «30 октябрда Урганчда вилоят партия қўмитасининг Пленуми бўлади. Биз Пленумни ўтказиб, кечқурун Нукусга етиб борамиз. Сиз, ука, вагонларни Нукусдаги темир йўл тупиги (темирйўлнинг Шароф аканинг вагони турадиган боши берк йўлаги)га жойлаштириб, керакли ишларни бажариб, бизларни кутиб оласиз», – деб топшириқ бердилар.

 

30 октябрь куни эрталаб Шароф Рашидович Хоразм вилояти партия комитетига жўнаб кетдилар. У кишига ёрдамчилари Г.А.Крайнов, вилоят партия комитетининг 1-котиби М.Худойберганов ва бир ойдан бери хос соқчи бўлиб ишлаётган А.Филатов ҳамроҳлик қилиб кетдилар.

 

Соат 11.00 да биз Шароф аканинг махсус вагонида Нукусга жўнаб кетдик. Шу куни соат 14 да Нукусга етиб бордик ва соат 16 да вагонни махсус тупикда жойлаштириб, керакли алоқа тизимларни ўрнатдик, ҳамда хавфсизлик билан боғлиқ ҳамма зарур чора-тадбирларни ўтказиб, Ш.Рашидовни кута бошладик.

 

Соат 17.20 да Шароф Рашидович Қорақалпоғистон вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби, қудаси Қалибек Камолов ҳамроҳлигида Амударёнинг пантон кўпригидан ўтиб Гурлан-Амударё-Нукус маршрути билан «тупик»га етиб келдилар. Амударё районининг Крупская номли колхозида тушлик қилдилар. Чарчаганларига қарамай Гурлан ва Амударё районларининг хўжаликларини кўриб чиқдилар. Тупикга келганларидан кейин вагонда Қалибек Камолов ва унинг аёли Любов Семеновна билан соат 18 дан 19 гача суҳбатлашиб ўтиришди.

 

Ҳаммаларининг кайфиятлари ёмон эмас эди. Қ.Камалов хотини билан чиқиб кетаётганда эртанги программа ва маршрутларни Шароф Рашидович билан келишиб олди. Улар кетгандан кейин Шароф Рашидович одатдагидек рафиқалари билан сайр қила бошладилар. У кишининг ёрдамчилари Обкомдан келиб Шароф Рашидович билан суҳбатлашди...

Қисқа экскурс:

... Билмадим, бировга айтганми-йўқми бу гапни? Ҳар гал Шароф ака билан пахта даласида бўлиб ўтган суҳбатимизни эслаганимда мен Шароф аканинг ўлимидан икки ярим кун аввал ўша Хоразм вилоятидаги Шовот тумани пахта даласида менга нимадир демоқчи бўлиб оғиз жуфтлаганию, бироқ негадир жим қолиб, сўнг: «Шундоқ келишдика, мулла Ирисмат?» – дея ҳаёли паришон ҳолда гапирган ҳолатини эслайман.

«Биз буни албатта текшириб кўрамиз»...

Шароф аканинг нима демоқчи эканлигини ҳозир ҳам билмайман, лекин шу кунлари рўй берган айрим воқеалардан хабар топдим.

 

1983 йил 29 октябрь (ўлимидан икки кун аввал) Шароф ака Андроповга телефон қилиб:

 

Юрий Владимирович, Хоразм вилоят пахтакорлари йиллик режани бажардилар, – деб кўтаринки руҳда рапорт берганида Андропов қутлов ўрнига:

 

– Биз буни албатта текшириб кўрамиз, – деб дағдаға қилади ва телефон трубкасида Шароф аканинг қулоғига қандайдир заҳарханда кулги эшитилади.

 

Шундан сўнг энди Адропов Рашидовга телефон қилади:

 

– Шараф, 3 миллион тонна пахта бўладими?, – деб сўрайди.

 

– Бўлади, Юрий Владимирович, – деб жавоб беради Шароф ака.

Шундан кейин Шароф ака уч кун пахта далаларини айланади. Тошкентга қайтганда, телефон гўшагида яна Юрий Владимировичнинг овозини эшитади:

 

– Хўш, Шараф, пахта бўладими, яна ўзинг қара, чорасини кўр. Агар уддасидан чиқмасанг, билиб қўй, менга жавоб берасан!, – дейди ўдағайлаб (Г.Ш.Рашидова, Д.А.Комилов «Шароф Рашидов: Инсон – давр кўзгусида ва давр – инсон тақдирида». «ТASVIR”. Тошкент – 2017 й).

 

Шундан кейин Шароф Рашидович Хурсанд Ғофуровна билан вагон олдидаги узунлиги 50-60 метр келадиган йўлакда, билмадик, не ҳаёллар билан сайр қилади.

 

Саъдулло Маматқулов гапида давом этди:

 

– Йўлакда 2 марта охиригача бориб келгандан кейин учинчи марта 15 метрлар юриб Шароф Рашидович бирдан тўхтаб Хурсанд Ғофуровнага бошлари қаттиқ оғрий бошлаганини айтдилар. Хурсанд Ғофуровна мендан дарров 2 та стул олиб чиқишни сўрадилар. Вагонлар ёнида 3-4 минут ўтиргандан кейин, ранглари оқариб, пешаналари терлай бошлади. Шунда мен тезда врачни иккинчи вагондан чақирдим ва ҳаммамиз Шароф Рашидовични қўлтиғидан суяб вагонга олиб кирдик.

 

Ётоқхоналари кичик бўлгани сабабли Хурсанд Ғофуровнанинг маслаҳатлари билан салондаги диванга ётқиздик. Шу заҳоти, врач Б.П.Наумов қон босимларини ўлчагунча, мен кардиографни тайёрлаб қўйдим. Шароф Рашидовичнинг қон босимлари 115 га 80, кардиограммаларидаги ўзгаришлар эса инфаркт бўлганларидан далолат берар эди.

 

Врач дарров зарур бўлган дориларни бериб, бир нечта укол қилди. Шароф Рашидович бош оғриқлари кучаяётганлиги ва юраклари ҳам оғриётганини айтдилар. Шундан сўнг врач яна керакли уколларни қилди. Мен Хурсанд Ғофуровна ва врач билан маслаҳатлашиб Тошкентдан Марказкомнинг ишлар бошқарувчиси Турсун Умарович Умаровга телефон қилдим.

 

Аниқки, телефон орқали очиқчасига Республиканинг биринчи раҳбари ҳақида, унинг оғирлашаётган соғлиғи ҳақида очиқ телефон орқали бор гапни айтиб бўлмас эди. Шунда мен Турсун Умаровичга:

 

– Турсун Умарович, мен ўзимни ёмон сезяпман. Тобим қочди шекилли. Аҳволим яхши эмас, илтимос, Анвар Сатторовични (Ўзбекистон ССР Соғлиқни сақлаш вазирлиги 4-бош бошқармаси бошлиғи), профессор Р.А.Катсенович (Республика Кардиология марказининг директори), кардиолог Карим ака Йўлдошевни (профессор, республикада етакчи кардиологлардан бири), реанимация ҳамширамиз борку (реанимация соҳасида катта тажрибага эга бўлган ҳамшира), уни зудлик билан Нукусга учириб юборсангиз.

 

Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг тажрибали иш бошқарувчиси Турсун Умарович:

 

– Мен сизни тушундим, Саъдуллахон, зудлик билан жўнатаман, кутинглар, деди вазиятни тезда англаб олган ва бундай ҳолларда телефон орқали гаплашиш қонун-қоидаларига қатъий риоя қиладиган Турсун Умарович.

Тошкентдан етиб борган шифокорлар

Икки-икки ярим соатга қолар-қолмас Тошкентдан шифокорлар етиб келишди.

 

Қилинган муолажа, уколлар ва берилган дорилардан кейин Шароф Рашидовичнинг аҳволи анча яхшиланди. Тошкентдан тиббий гуруҳ келгунига қадар врач уч марта Шароф Рашидовичнинг қон босимини ўлчаб, юракларини кардиограмма қилди. Қон босими борган сари пасайиб кардиограммада ҳар гал янги ўзгаришлар пайдо бўлаётган эди.

 

Ярим соатдан кейин Шароф Рашидович яна безовта бўла бошлади. Тошкентдан келган врачлар зарур бўлган текширишларни яна бир марта ўтказишди ва врач биринчи қўйган диагнозини тасдиқлашди.

 

Соат 19.40 да Шароф Рашидовичнинг бош оғриғи яна кучая бошлаганда керакли уколлар такроран қилинди. Шундан кейин Шароф Рашидович ухлади.

 

Шароф Рашидович иккинчи марта инфаркт касалига йўлиққан эди. Врачлар маслаҳатлашгандан кейин Шароф Рашидовичга яна бир неча уколлар қилинди.

 

1983 йилнинг 31 октябрь кечаси соат 1 ларга бориб Шароф Рашидович анча тинчландилар. Лекин чап қўллари оғриётгани ва совуқ қотаётганини айтдилар.

 

Хурсанд Ғофуровна ва мен Шароф Рашидовичнинг қўлини навбат билан силаб иситиб турдик.

 

Соат 1.30 да Шароф Рашидович менга врачларни вагонга жойлаштириб, овқатлантиришни илтимос қилдилар. Мен у кишининг топшириқларини бажариб, ахборот бердим.

 

Шароф Рашидович тирсаклари оғриётганини айтганда врачлар яна бир неча укол қилишди.

 

Шароф Рашидовичнинг ёнларида Хурсанд Ғофуровна, врач ва мен қолдик. Шароф Рашидович ухлаган бўлса ҳам нотинчлиги кўриниб турарди.

 

Юракларни ёриб юборадиган чинқириқ

 

Соат 2 ларга яқин Шароф Рашидович чап қўли билан юрагини силаб қўйди.

 

Бир неча минутдан кейин у киши жуда безовта бўлди. Мен дарров Тошкентдан келган врачларни чақирдим.

 

Улар Шароф Рашидовичга кислород етишмаётганини айтишди. Мен врач билан маслаҳатлашиб кечқурун «тез ёрдам» машинасида керак бўладиган барча жиҳозлар ва дори-дармонларни вагон олдига олиб келиб тайёрлаб қўйган эдим.

 

Шароф Рашидович кислород шлангини аввал ўзлари ушлаб ётдилар. Кейин мен илтимос қилиб, у кишининг қўлидан кислород шлангини олиб кислород бериб турдим.

 

Вақти-вақти билан Шароф Рашидович сўраганда кўк чой бериб турдик. У киши 2 марта оз-оздан қайд қилди. Ташқаридан қараганда сездирмасак ҳам, Хурсандой ая ва мен қаттиқ хавотир қила бошладик.

 

Соат 3.30 ларда Шароф Рашидович қаттиқ йўтала бошлади ва нафас олишларида хириллаш пайдо бўлди.

 

Соат 4 ларга қадар кислород Шароф Рашидовичнинг нафас олишига ёрдам бериб турди. Лекин соат 4 дан кейин кислород миқдорини кўпайтирганда ҳам у кишига ҳаво етмаётгани сезилар эди.

 

Соат 4.12 да Шароф Рашидович сув сўрадилар. Мен дарров у кишига илиқ кўк чой бердим. Бир қултум чой ичиб «раҳмат» дедилар. Мен яна озроқ ичишини сўрадим, Шароф ака чойдан озроқ ичиб «раҳмат, ука», деб миннатдорчилик билдирди.

 

Шундан кейин Шароф Рашидович Хурсанд Ғофуровна билан 5-7 минут касаллиги тўғрисида ўзаро гаплашишди. Вагондагиларнинг барчаси ҳамма нарсани тушуниб турар, лекин ҳеч ким ҳеч нарса қила олмас эди. Мен Шароф ака билан Хурсандой ая гапларидан ўзимни сал четроққа олиб турдим.

 

Кўп ўтмай Шароф ака бироз безовталаниб, кейин жим бўлиб қолди. У киши ҳушидан кетган эди.

 

Врачлар шошилинч равишда керакли дори-дармонлар қилишди. Доктор Б.П.Наумов Шароф Рашидовичнинг юрагини массаж қилиб сунъий нафас олдиришга ҳаракат қилди.

 

4.30 ларда дефибрилляторни ишлатдик, лекин ўзгариш бўлмади.

 

4.55 ларда яна ишлатдик, ҳаракатлар фойда бермади.

 

Шундан сўнг охирги имконият – бевосита юракка укол қилишди, аммо бу ҳам ёрдам бергани йўқ.

 

Соат 5.02 да Шароф Рашидовичнинг ҳаётдан кўз юмганини айтишди.

 

Вагонда Хурсандой аянинг юракларни ёриб юборгудек чинқириғи эшитилди...

 

Ҳаммамиз қотиб қолдик.

 

Кейин мен чиқиб Г.А.Крайновга маълум қилганимдан кейин у киши Марказий Қўмита котиби О.У.Салимовга, ҳамон ўпкасини ололмаётган Хурсанд Ғофуровна қизлари Дилором Шарафовнага ва мен Давлат Хавфсизлик Комитетининг раиси В.А.Головинга Шароф Рашидовичнинг дунёдан ўтганлиги ҳақида хабар бердик.

 

Эрталаб соат 7 ларда йиғидан кўзлари қизариб, шишиб кетган Шароф Рашидовичнинг ўғли Илҳом Шарафович етиб келди.

Мен Шароф Рашидовичнинг иякларини боғлаб, оппоқ чойшабларга ўрадим ва бошқалар билан бирга тиббий носилкага қўйиб, соат 8.30 да ТУ-134 самолётида Тошкентга учдик.

 

Икки соатдан кейин, соат 10.20 да Тошкентга етиб келдик.

 

Шароф Рашидовичнинг жасади қўйилган микроавтобус ичида Бюро аъзолари мендан нима бўлганини гапириб беришимни сўрадилар. Мен уларга охирги икки кунда бўлиб ўтган воқеалар ҳақида маълумот бердим. Шароф Рашидович жасадини Г.Лопатин кўчасидаги уйларига олиб келдик.

 

ТашМИ ректори, академик Ўктам Орипов бошчилигидаги махсус тиббий гуруҳ Шароф Рашидовичнинг жасадини ёриб, у киши ўлимининг сабаблари ҳақидаги маълумотномани ёзди ва эртасига медицина-экспертиза хулосалари матбуотда эълон қилинди».

Бир неча ой давомида бир дақиқа ҳам тиним билмаган эди...

Пахта йиғим-терими бошланганидан бери бир неча ой давомида бир дақиқа ҳам тиним билмаган эди Шароф ака. Мен ҳозир у кишининг шу кунлари қилган ишларини санаб ўтаман, илтимос, диққат қилиб ўқинг. Шифокорларнинг қатъи тақиқлашига қарамай, Тошкент-Москва, Москва-Аддис Абеба (Эфиопия)-Тошкент, Тошкен-Урганч, Урганч-Тошкент, Тошкент-Нукус рейслари бўйича самолётда учди. Бунинг орасида СССР Олий Совети Президиумининг раиси А.А.Громико бошлиқ Финляндия делегациясини Тошкентда қабул қилди. Делегация таркибида КПСС Марказий Қўмитасининг котиби, Сиёсий Бюро аъзоси В.Долгих, космонавт Валентина Терешкова ҳам бор эди. Алиев бошчилигидаги КПСС Марказий Қўмитаси делегацияси аъзоларини Москвадан кутиб олиб, Вьетнамга кузатиб қўйди. Улар Бош Котиб Андропов номидан Тошкентда тўхташган ва Ханойга учиб кетишаётган эди. Громико, Алиев, Долгих партия лавозимномасида Шароф акадан бир поғона юқори туришарди. Ҳаммасига диққат-эътибор қилиш, вазиятни тушунтириш, самолётларда учиш, барча-барчаси Шароф аканинг зиммасида эди. Бу ишлар ўзидан-ўзи бўлмайди.

 

Ниҳоят, Қорақалпоғистон темирйўлининг бир чеккасида, тупикда, вагонда, тепасида яқинларидан фақат содиқ рафиқаси Хурсандой опа (жони жаннатда бўлсин у кишининг ҳам), биргина тансоқчи ва шифокорлар қўлида эди. Шундай деяпману, қандайдир ҳислар туғён уради қалбимда ва ўзимга ўзим қарши чиқаман, аслида, Шароф ака жонажон ватани – бепоён пахта далаларининг бир чеккасида, халқининг қўйнида, ўзи туғилиб ўсган, обод қилган юрти бағрида омонатини Аллоҳга топширди.

 

Айрим ҳолларда ўзбек бўлганингга ачиниб кетасан киши. Бошқалар каби касал бўлмасдан аввал, танангда дарднинг илк аломатлари пайдо бўлиши билан кўрпа-тўшак қилиб ётиб олиш, тез ёрдамни чақириш, стационар шароитида даволаниш мумкин эдику. Шароф ака ундай қилмади, у 6 миллион тонна пахта учун жонини ҳам қўшиб берди. У Иккинчи жаҳон урушида тобланган, ўзи аъзо бўлган Коммунистик тузумнинг барча ситамларига сабр қилиб, чидаб келган мағрур ўзбек ўғлони эди. Ўзбек миллатининг фахри, ғурури, виждони, ори, номуси эди.

 

Ирисмат Абдухолиқов,

Ўзбекистон миллий ахборот агентлигининг

халқаро масалалар бўйича шарҳловчиси