Ёши саксонни қоралаган бувиларимизнинг эртаклари бизни болаликнинг чўп қўғирчоқлари-ю лой кулчалари хотирасига ошно қилади. Кўча чангитиб, беғам, беташвиш, мазза қилиб ўйнаб юрган кезларингизни эслайсиз. Яна бир марта ўша сеҳрли даврга қайтгингиз келади. Ўша пайтлар ҳозиргидек “Barbi”, “Bonny”, “Sammi”, “Beautiful girl”, “Трансформер”, “Супер рoбoт”, “Batman”, “Spiderman”, “Shrek”, “Ниндзя” каби ўзи гапириб-йиғлайдиган қўғирчоқ, осмону фалакка парвоз қиладиган вертолёту учоқлар қаерда дейсиз? Тупроқдан ясалган читтакли ҳуштак, тери-ю қўрғошиндан ясалган тепкич, резин тошотар йўлдошимиз эди. Ингалайдиган қўғирчоқ, дон чўқийдиган жўжача, юмшоқ ўйинчоқлар орзумиз бўлган. Инсоннинг келажаги ва умуман қайси касбни танлаши болаликдаги ўйинчоқларига боғлиқ экан. Бугун ўйинчоқ дўконларини айланар эканмиз, миллий ўйинчоқларга деярли кўзимиз тушмайди. Наҳотки биз болаларни бошқа миллатлар маданияти билан улғайтираяпмиз?

Журналимиз меҳмони – жаҳон бозорида миллий номдаги “Toybola” ўйинчоқлари билан танилаётган, Россия, Туркия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Озарбoйжон, Гуржистон, Молдова, Беларус, Эфиопия, Мадагаскар, БАА бозоридан ўз ўрнини топган ва тадбиркорликдаги ютуқларини миллий қадриятларсиз тасаввур этолмайдиган Анвар Абдуқаюм билан миллийлик, миллий руҳни сақлаш мавзусида суҳбатлашдик.

“Бола бошдан” деган гап тўғри

Ҳалиям эсимда, тўрт-беш ёшлар эдим чамаси, отам дунёнинг ярмини эгаллаб кучли давлат қурган Aмир Темур ва темурийлар салтанати, дунё илм-фанида юксак чўққиларни забт этган буюк алломаларимиз ҳақида гапириб берарди. Ҳамма гапини тушунмасам ҳам ўзбеклигим билан фахрлана бошладим. Ўша таъсир сабабидан бўлса керак, улғайганимда ўзимга узук ясатиб, унга Aмир Темур байроғининг суратини туширтирдим. Миллатни севиш, ватанни эъзозлаш болаликдан бошланади. Иш юзасидан дунё кезиб, кўп кузатдим. Туркия, Япония, Германия, Италия ва Жанубий Корея каби давлатларда болаларга миллий ғурур тинимсиз сингдириб борилади. Уларга асосан миллий қаҳрамонлар иштирок этган мултфилм, кинолар кўрсатилади. Фикримча, юртимизда ҳам болалар онгига боғчаданоқ миллатининг буюклиги, миллатпарварлик туйғусини чуқурроқ сингдирадиган вақт келди.

Ҳолбуки, бугун бозор пештахталарини номи ҳам, ўзи ҳам бошқача ўйинчоқлар эгаллаб олган. Миллийлигимизни тарғиб қиладиганларини топиш мушкул. Нега шундай? Чунки бизда тарихимизни ёритадиган кинолар, миллий қаҳрамонлар қатнашган мултфилмлар деярли йўқ. Ёш авлодга буларни мажбуран сингдириб бўлмаслигини биламан. Лекин мажбуран эмас, қизиқтириб миллий ғурурни сингдирса бўлади-ку!

Бунинг учун ўзликни англашга, миллий руҳиятга кўпроқ урғу бериш керак. Ёшлар руҳиятини миллий ғурур билан боғлаб тарбиялай олсак, халқимиз ўзлигини англаса, кимлигини, қайдан келганини, тарихини билса миллий ғурур пайдо бўлади. Тарих китобларини кўпроқ ўқитиб, керак бўлса, Ҳолливуддан профессионал режиссёрларни чақириб, тарихий сериаллар, кинолар, мултфилмларни шу қадар кўп ва сифатли ишлаб чиқишимиз керакки, болалар тарих билан бирга ўссин, қалби миллатига муҳаббат ила тўлсин, онгида ёт информацияларга ўрин қолмасин.

Жумонгни, Тангемни танийсиз-а? Нега биз уларни таниймиз? Чунки корейслар миллий қаҳрамонларини жаҳонга танита олди. Ҳатто 2000 йилларда бозорни Жумонгнинг ўйинчоқ қиличлари босиб кетган, кичкина болачалар ҳам Жумонг каби кучли бўлгиси келар эди. Бетмен ё Спайдерменни олинг, ҳанузгача шу қаҳрамонлар либоси бозорларимизда сотилади, ҳамон болаларимизга шу номдаги ўйинчоқлар олиб берамиз. Нега биз ҳам миллий қаҳрамонларимизни болаларимизга, миллатимизга, қолаверса жаҳонга танита олмаймиз? Нега бизнинг қаҳрамонларимизни дунё болалари изламайди? Демак, биз уларнинг қаҳрамонлигини кўрсатиб беролмаяпмиз, кучимизни майда нарсаларга сарфлаяпмиз. Тарихчи, миллий брендимизни жаҳонга танитишга интилаётган бир тадбиркор сифатида ўзбекни дунёга танитадиган буюк кашфиётларимиз, дунёни титратган буюк боболаримиз ҳақида сифатли сериал, филм ва мултфилмлар яратишни тавсия қиламан.

Дунё ва ўзбеклар

Яқинда икки қизиқ воқеа эшитдим. Индонезиянинг Ачех вилоятига (Суматра оролида жойлашган) бухоролик савдогарлар бориб, ўзининг Ачех хонлигини тузган экан. Шулардан бири маҳаллий қизга уйланиб, маҳаллий қабилаларни бирлаштириб, Ачех султонлигини қурган ва уларнинг авлодлари ҳалигача бор дейишади. Кўпчилигининг фамилияси Бухорий эмиш.

Кения, Мали ва Нигерияда ҳам Бухоро, Самарқанд, Андижон, Марғилондан савдо ишлари билан бориб қолган тужжорлар умргузаронлик қилишган. Ҳозир ҳам ўша ёқларда Бухорий фамилияли одамлар бор. Бу уларнинг бухоролик эканидан далолат.

Чунки юртимиз дунё савдогарларини бирлаштирадиган нуқта бўлган. Ота-боболаримиз турли тилларни яхши билган. Тафаккури кучли бўлган. Тарихдан маълумки, Чингизхон ҳам ўз элчиларини ўзбеклардан танлаган. Чингизхоннинг Хитойга, Полшага, Киев Русига, ҳатто Ҳиндистон ва Индонезияга жўнатган элчилари ўзбек миллатидан бўлган. Деярли барча давлатларнинг тарих китоблари бирма-бир варақланса, тарихчиларимиз ўрганса, аён бўладики, ўша давлатларга албатта ўзбек савдогари борган ва тижорат қилган.

Термизга йўлингиз тушса, бир музей бор, албатта бориб кўринг. Шу музейда дунёдаги илк симметрик ва хатосиз ясалган кўзалар турибди. Бундай нодир кўзалар илк марта Сурхондарёдан топилган. Уларга термизлик ҳунармандлар тамғаси босилган, асосан мой идиш сифатида фойдаланилган. Маълумотларга кўра, қадимги римликлар ушбу кўзалардан юртларига олиб кетишган. Чунки кўзалар жуда сифатли бўлиб, тахланганда бичими бир текис бўлганидан кемалар шамолда чайқалганда йиқилиб ё синиб кетмаган. Бора-бора римликлар шундай кўзаларни ўзларида ҳам ясай бошлашган. Бугун Британия, Италия ёки АҚШдаги машҳур музейларга борсангиз, Сурхонда ишлаб чиқарилган ана шу кўзаларни кўрасиз.

Атирсовун илк марта Бухорода кашф қилинган, духоба ҳам Бухорода ишлаб чиқарилган. Шойи, атлас каби матоларнинг ватани Марғилон бўлса, Чуст пичоқлари, ханжарлари Наманганда пайдо бўлган. Тошкент ўзининг дегрезлари – қозончи усталари билан машҳур бўлган.

Шу мавзулар Ҳолливуд даражасида кино, болаларимиз учун мултфильмлар ишлашга арзимайдими? Менимча, бу масалаларни дўппини бошдан олиб яхшилаб ўйлаб кўриш керак.

Пул бўлса бўлдими?

Неча йиллардан буён тадбиркорлик билан шуғулланаётган бўлсам, бу соҳада талай жиҳатлар мени ўйлантириб қўяди. Биз ишлаб чиқарган ўйинчоқларимизга Ўзбекистон рамзлари ёки миллий қаҳрамонларимиз расмини туширмаймиз, аниқроғи тушира олмаймиз. Чунки шундай қилсак савдо сусаяди. Юртимизда йиллар давомида миллийлик тарғиботи етарлича бўлмагани сабаб ёш авлод Европа, АҚШ, Россияда тайёрланган мултфилм ва киноларни кўриб улғайди, уларнинг таъсирига тушиб қолди. Худди шу миллийликдан йироқлашган авлод бизнинг бугунги мижозимиз. Ҳолбуки, ҳеч бир тадбиркор харидори бўлмаган маҳсулотни ишлаб чиқармайди. Қарангки, на мижознинг ва на тадбиркорнинг юраги миллат деб ёнади, юртпарварлик, миллатпарварлик ҳисси йўқ. Миллатини ўйламаган тадбиркорлар эса инсон соғлиғига зарарли, миллийлик йўқолишига таъсир этувчи маҳсулотларни ишлаб чиқариши мумкин. Бундай тадбиркорларга пул бўлса бўлди, бошқа йўқотишлар кўзга кўринмайди.

Лекин охирги олти-етти йилда ўзгаришлар кўриниб қолди. Миллий қаҳрамонларимиз ва қадриятларимизга эътибор бошлангандай. Ўзбек халқ эртаклари асосида талай мултфилмлар, “Қўқон шамоли” бадиий филми, Жалолиддин Мангуберди ҳақида сериал тайёрланди.

Бизнинг йўналишда сифат ва маблағ билан бир қаторда чиқараётган маҳсулотнинг номи ҳам муҳим. Баъзи тадбиркорлар маъносини англамай, тушунарсиз номларни кўчиришади. Халқаро ном қўйилган товар эса талабга жавоб бермайди. Масалан “Инфинити”, “Венетто”, “Бенедик”, “Маренто” “Фигинто” кабилар. Кўпгина тадбиркорлар машҳур чет эл номларини сохталаштириб, ички бозорга мўлжаллаб сифатсиз маҳсулот чиқаради. Бизнесменларимиз чет элликларнинг ёдида қоладиган ўзбекча номлардан фойдаланиши керак. Дунёда машҳур бўлиши осон зардўзи, атлас, хонатлас, духоба каби миллий номларимиз бошқа давлат ва миллатда йўқ. Ахир жаҳон бозорига халқаро номлар билан чиқиб бўлмайди. Одатда дўконларига инглизча, туркча ном берган танишларимга ўзбекча исмлардан фойдаланинг деб маслаҳат бераман. Улар эса ҳалигача Европа, Япония, АҚШ, Россия, Туркия бозоридаги бренд номларини кўчириб олишади.

Бизнесни бошлаганимда “Toybola” бренди танлови олдидан турли қийинчиликлар бўлган. Жамоа билан уч юздан ортиқ ўзбекча номни Давлат интеллектуал мулк агентлигига топширганмиз. Афсуски, рад этишган. “Best toys”, “Gеneration toys” каби халқаро номлар билан эса дунё бозорига чиқиб бўлмаслигини аллақачон англаб етгандим. Чунки инглизча сўзлар Aнглия ё АҚШда патентдан ўтган. Менинг мақсадим бошқа – ер юзида “Lego”дан ҳам машҳурроқ даражага етадиган ўзбек ўйинчоқ брендини яратиш. Миллий қадриятларимизга уйғун, қисқа ва жарангдор “Toybola” брендини танладим. Тойбола, яъни мард, жасур, ҳаракатчан, зийрак, тойчоқ бола. Ёки иззати азиз, тахтиравонда ўтирадиган тўйбола. Харидорнинг ҳам ёдида қолади бу ном. Шу кунгача бир орзум бор эди, Темур бобомизнинг дубулға-ю қилич-қалқонларининг ўйинчоқ вариантини ишлаб чиқариш. Бугунга келиб шу лойиҳа устида ишлаяпмиз, машҳур шахсларимиз ва жаҳонгирларимиз билан боғлиқ ўйинчоқлар ишлаб чиқаришни йўлга қўямиз.

Бараканинг манбаи қаерда?

Бугунги кун тадбиркори елкасида катта масъулият бор. Айримлар мўмай даромад илинжида озиқ-овқат, кийим-кечак, хомашёга сунъий воситаларни қўллашади. Афсуски, товарнинг сифати, инсон соғлиғи ва ҳаёти учун хавфсизлиги эътибордан четда қолмоқда. Ишлаб чиқарган шу нарсаларни эртага миллатдошларинг кияди, истеъмол қилади, рўзғорида ишлатади. Буни виждон қандай қабул қилиши мумкин? Масалан, биз ўйинчоқ, электр жиҳозлари, доскалар ишлаб чиқариш жараёнида харидорга беихтиёр зарар бериб қўймасликни ўйлаймиз. Арзон пластмасса чиқиндидан тайёрланган юпқа ўйинчоқ ўйнаётган боланинг қўлини кесиб кетиши ёки унда аллергия қўзғаши мумкин. Натижада бутун Ўзбекистон болаларининг соғлиғига зиён етказамиз, тўғрими? Ширинлик тайёрлашда шакар ўрнига арзон кимёвий моддалар ишлатувчилар бор. Бу каби озиқ-овқатлар йиллар давомида танда тўпланиб,инсонда даволаб бўлмайдиган касалликлар пайдо қилади-ку!

Болаликдан онгга инсоний фазилатларни оиладаги муҳит, мултфилмлар, матбуот, бадиий филмлар орқали сингдириш керак. Биз халқни эмас, ўзимизни алдаётганимизни англамоғимиз даркор! Инсофли, инсон қадрига етувчи тадбиркорнинг савдосида ҳам барака бўлади.

Қачонгача бошқаларни мақтаб юрамиз?

Хориж сафарига чиқсам, савдо расталарини айланиб, одамларнинг нималарни кўпроқ сотиб олишига қизиқаман. Мени хурсанд қиладигани – ҳамма жойда ҳам миллий бренд маҳсулотини кўп олишади. Чунки улар миллатидан, ватанидан фахрланади, тадбиркорларига ишонади. Бизда эса бунинг акси, чет элники яхши деган тушунча шаклланиб қолган. Энди миллатимизни дунёга танитиш вақти келмадими? Қачонгача бегоналарни мақтаб юрамиз? Бизда дунёда йўқ нарсалар бор. Масалан, миллий таомларимизни дунёга олиб чиқиш мумкин. Таом билан миллийликни танитиш осонроқ. Риштоннинг сополу чинни буюмлари, хонатласу адрас, Чуст пичоқлари... Ўзбекистонни мана шу кичик деталларда ҳам танитиш мумкин. Бунинг учун ватанни севиш, миллатни ҳурмат қилиш кифоя деб ўйлайман.

Қолаверса, миллий бренд сифатида яратилган маҳсулотни экспорт қилиш керак. Юртимиздаги ҳар бир тадбиркор экспортни йўлга қўйиши зарур.

Экспорт ҳам Ўзбекистонни дунёга танитадиган омиллардан.

Шу ўринда тадбиркорларимиз ва халқимизга икки нарсани таклиф қилмоқчиман.

Ҳурматли тадбиркор, қийинчиликларга қарамай тадбиркорлик билан шуғулланаяпсизми, маҳсулотингизга миллий ном қўйинг ва албатта сифатига жиддий эътибор қаратинг. Шундай сифатли товар ишлаб чиқарингки, еган, кийган, фойдаланган харидор яна сизнинг маҳсулотингизни излаб келсин.

Азиз ватандошим, сифати аъло бўлмаса ҳам, лекин яроқли бўлса, ўзимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотни олинг. Қанча миллий маҳсулотларни олсангиз, уларда талабга яраша ишлаб чиқариш, экспорт кўпаяди ва товарнинг сифати ортади. Дунёда ҳамма нарса бир-бирига занжир каби боғланган. Шу боис севишни, ҳурматни ўзимиздан бошлайлик.

Суҳбатни Гулжаҳон НАМОЗОВА оққа туширди.

“Маънавий ҳаёт” журнали, 2023 йил 1-сон.

“Ўзимизнинг Тойбола” суҳбати