Adabiy moslashtirish

Adabiyotshunoslikning ko‘p hollarda tavsifiy ilmiy soha bo‘lib qolayotganligi uning ijtimoiy qiymatini pasaytirmoqda. Zotan, adabiyot inson tasviri ekan, uni o‘rganuvchi fan bo‘lgan adabiyotshunoslikning ham to‘laqonli amaliy ahamiyat kasb etishi va iqtisodiy samarador sohaga aylanishi – boqimandalikdan xalos bo‘lish imkoniyati keng.

Ma’lumki, fanning ikkita vazifasi mavjud:

a) o‘rganish obyektini takomillashtirish;

b) o‘rganish obyektidan foydalanish samaradorligini oshirish.

Shu ma’noda nazariy adabiyotshunoslik adabiy qonuniyatlarni ochsa va o‘z oldiga o‘rganish obyekti (adabiy asar), ya’ni badiiy adabiyotni takomillashtirish maqsadini qo‘ysa, amaliy adabiyotshunoslik o‘rganish obyektidan amaliy foydalanish samaradorligini oshirish muammolari bilan shug‘ullanadi.

Amaliy adabiyotshunoslik bir necha muhim yo‘nalishni qamrab oladi. Ulardan biri “Adabiy moslashtirish” ilmiy-amaliy yo‘nalishidir.

Xo‘sh, adabiy moslashtirish termini qanday ma’no-tushunchani anglatadi?

Adabiy moslashtirish – badiiy asarni bir shakl/vositadan boshqa bir shakl/vositaga o‘tkazish demakdir. U she’riy, nasriy yoki dramatik asarni o‘quvchi va tomoshabinning xususiyat va ehtiyojiga moslashtirishni ifodalaydi. Boshqacha aytganda, moslashtirish asl asarning mohiyatini yangi shakl yoki muhitga moslashtirib yetkazish va saqlab qolish imkonini beradi.

Adabiy moslashtirish turli shaklda amalga oshirilishi mumkin: matnni o‘girish, tabdil qilish, she’riy matnni nasriy, nasriy matnni she’riy turga aylantirish, qisqartirish yoki kengaytirish, syujet yoki personajlarni o‘zgartirish, asar uslubi va tilini yangi auditoriya yoki muhitga moslashtirish kabi.

Adabiy moslashtirish jarayoni ijodkorlik va asl asarni tushunishni talab qiladi. Moslashtiruvchi badiiy asarni yangi format yoki vositaga moslashtirganda asl nusxaning asosiy element va g‘oyalarini saqlab qolishi zarur. Bu yangi auditoriya yoki kontekstga yaxshiroq moslashtirish uchun tuzilma, til, personaj yoki syujetdagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi.

Adabiy moslashtirish adabiy asarni tarqatish va saqlash, shuningdek, ularni turli format va foydalanish vositalariga muvofiqlashtirishda juda muhim. Bu asarlarning yangi auditoriyaga kirishi, turli kontekst va davrda dolzarb va mazmunli bo‘lib qolishiga imkon beradi.

Bugungi kunda o‘tmish adiblarining asarlarini o‘quvchi va tomoshabinlarga moslashtirish juda zarur. Ko‘p yillar davomida asl matnni hatto maktablarda ham o‘quvchining yoshi va saviyasini hisobga olmasdan o‘qitish o‘zining to‘laqonli samarasini berdi yoki beryapti deb bo‘lmaydi. Chunki besh yuz yoki ming yil naridagi asar tili bugun barchaga ham birday tushunarli, ta’sirchan, ya’ni jozibador emas.

Dunyo miqyosida adabiy moslashtirish bo‘yicha katta yutuqlarga erishilgan. Bu bilan o‘quvchilar ajdodlarining adabiy merosidan rosmana bahramand bo‘lmoqdalar.

Adabiy moslashtirish uzoq tarixga ega. Masalan, qadimgi Yunonistonda Homer “Iliada” va “Odisseya” asarida troya urushi qahramonlari va ularning vatanga qaytishi haqidagi mifologik hikoyalarni moslab, epik she’rlar yaratgan. Qadimgi Hindistonda “Mahabharata” va “Ramayana” katta o‘zgarishlardan o‘tgan. Yana misol sifatida Qadimgi Xitoyda miloddan avvalgi V asrda sodir bo‘lgan voqealarga asoslangan “Yu qo‘shig‘i”ni ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari, Qadimgi Xitoyda yunon, hind, fors va turk madaniyatiga oid asarlar ko‘plab tarjima qilingan.

O‘rta asrlarda adabiy moslashtirish Injil hikoyalari va afsonalarini qayta hikoya qilish bilan bog‘liq edi. Bu davr adabiy moslashtirishining eng mashhur vakillaridan biri – Injil hikoyalari va afsonalarining moslashtiruvchisi bo‘lgan “Ilohiy komediya” muallifi Dante Alig’eridir.

Uyg‘onish davrida adabiy moslashtirish, ayniqsa, antik adabiyotni qabul qilish davrida keng tarqaldi. Uning eng mashhur namoyandalaridan biri Uilyam Shekspir hisoblanadi. U o‘z pyesalarida ko‘plab hikoya va afsonalarni o‘zlashtirgan va qayta hikoya qilgan.

XIX asrda adabiy moslashtirish yanada rang-barang ko‘rinish kasb etdi. Mumtoz asarlarni moslashtirish bilan birga tarixiy voqealarni qayta hikoya qilish ham rivojlandi. Masalan, Charlz Dikkens o‘z romanlarida tarixiy voqealar va ijtimoiy muammolarni yangi davr talablariga moslashtirib bayon etgan.

XX asrda adabiy moslashuv yanada keng tarqaldi. Endi adabiy asarlarni kino, teatr va boshqa vositalar uchun moslashtirish ham vujudga keldi. Bu davrdagi uning taniqli namoyandalaridan biri Frensis Skott Fitsjeralddir. Uning “Buyuk Getsbi” kabi romanlari kino va teatr uchun mukammal moslashtirilgan deyish mumkin.

O‘zbek adabiyoti tarixida ham adabiy moslashtirishning ko‘plab turini uchratamiz. Tabdillar, nasriy bayonlar, muqaddas kitoblar va boshqa asarlardan olingan qoliplovchi hikoyalar fikrimizning dalilidir. Ammo bugungi kunda adabiy moslashtirishning muhim ko‘rinishi bo‘lgan mumtoz matnlarni zamonaviy auditoriyalari hamda kino, teatr uchun moslashtirish darajasi bilan faxrlana olmaymiz. Shuningdek, umuman, badiiy asarlarni moslashtirish o‘zbek adabiyotshunosligining mustaqil amaliy yo‘nalishi sifatida shakllanmaganligi, muammo doirasida hali-hanuz birorta ham dissertatsiya himoyasi bo‘lmaganligi soha yetakchilarini bezovta qilmayotganligi, adabiy moslashtirish sohasi ta’limini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha harakatlar ko‘zga tashlanmayotganligi achinarli holat.

Adabiy moslashtirish sabablari

Zamonaviy dunyoda adabiy moslashtirish bir necha sababga ko‘ra juda dolzarb va amaliy ahamiyatga ega:

– o‘quvchilar qamrovini kengaytirish. Asar o‘tmishda yaratilganligi uchun bugungi ijtimoiy lingvistik va adabiy tafakkurga mos bo‘lmasligi mumkin. Mumtoz asar tili hamma uchun ham birday jozibali bo‘lavermaydi. Natijada turli yosh va saviyadagi ko‘p kitobxon asardagi o‘lmas g‘oya va hikmatlardan shakl (til) sababidan bebahra qolib ketaveradi;

– tomoshabinlar qamrovini kengaytirish. Adabiy moslashuv asl asar uchun mavjud bo‘lmaydigan yangi auditoriyani qamrab olish imkonini beradi. Asarning sahna tomoshasi uchun moslashtirilishi tasviriy yoki teatrlashtirilgan san’at turini afzal ko‘radigan tomoshabinni jalb qilishi bilan ahamiyatli;

– madaniy merosni saqlash va yetkazish. Adabiy moslashuv madaniy meros va adabiy asarni saqlash va yangi avlodlarga yetkazish uchun qulay. Bu asl asardagi g‘oya, qadriyat va his-tuyg‘ularni saqlab qolish va zamonaviy kontekstga moslashtirishga ko‘maklashadi;

– turli format va axborot vositalariga moslashtirish. Adabiy moslashtirish asarni kino, teatr, televideniye, video o‘yinlar kabi turli format va axborot vositalariga moslashtirish imkonini beradi. Bu asarning turli kontekst va davrda dolzarb va mazmunli bo‘lib qolishini ta’minlaydi;

– ijodiy tarjima. Adabiy moslashtirish asl asarni sharhlash va unga ijodiy o‘zgarish kiritish imkoniyatini vujudga keltiradi. Bu moslashtiruvchilar va rejissyorlarga o‘z qarashlarini ifodalash va yangi g‘oya va tushunchalarni taqdim etishda ahamiyatli;

– tijorat muvaffaqiyati. Adabiy moslashtirish, ayniqsa, mashhur adabiy asarga asoslangan bo‘lsa, tijorat uchun muvaffaqiyat keltiradi. Moslashuv katta auditoriyani jalb qilishi va mualliflar, nashriyot, kinokompaniya va jarayonda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar uchun daromad manbaiga aylanadi.

Ko‘rinadiki, adabiy moslashuv yuqori darajada dolzarb va amaliy ahamiyatga ega. U tomoshabinlar doirasini kengaytirish, madaniy merosni asrab-avaylash, asarlarni turli format va muhitga moslashtirish, ijodkorlikni yuksaltirish va tijoratda muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi.

Demak, moslashtirish adabiyotshunoslikning fan sifatida iqtisodiy samara berishi uchun ham xizmat qiladi. Bu borada dissertatsion tadqiqotlar olib borishni tavsiya qilamiz.

Adabiy moslashtirishning turlari

Maqsad va kontekstga qarab adabiy moslashtirish bir nechta shakl va turga ega. Uning keng tarqalgan ko‘rinishlari sifatida quyidagilarni sanashimiz mumkin:

– filmga moslashtirish. Bu adabiy asarni kino formatiga moslashtirishni ifodalaydi. Kinoga moslashtirish asl asarning qayta hikoyalari yoki syujet, personajlar va boshqa jihatlarga o‘zgartirishlar kiritadigan erkin talqinlar bo‘lishi mumkin;

– teatrga moslashtirish – adabiy asarning sahnalashtirilishi. Asarni teatrlashtirilgan formatga moslashtirish va aktyorlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish syujet, dialog va tuzilmadagi o‘zgarishlarni taqozo etadi;

– audio moslashtirish – adabiy asarni audio kitob yoki radio pleyti kabi audioformatlash. Audiomoslashuvlar matnni o‘qish, ovoz effektlarini qo‘shish va tinglovchilar uchun audiovizual tajriba yaratish uchun musiqa qo‘shishni ham o‘z ichiga oladi;

– grafik moslashtirish – adabiy asarga komiks yoki grafik asar shaklini berish. Grafik moslashtirish syujet va personajlarni yetkazish uchun chizma va panellar kabi vizual elementlardan foydalanadi;

– musiqiy moslashtirish – adabiy asarni opera yoki musiqiy asar kabi musiqiy shaklga moslashtirishdir. Musiqiy moslashtirish asarning hikoyasi va hissiyotini yetkazish uchun musiqa, qo‘shiq va raqslar qo‘llashni nazarda tutadi;

– o‘quvchining yoshiga ko‘ra moslashtirish adabiy asarning turli yoshdagi auditoriyasi uchun moslashtirilishi demakdir. Masalan, bolalar uchun moslashtirish asl ishning soddalashtirilgan versiyasi yoki bolalarning qiziqish va tushunchalarini hisobga olgan holda maxsus yaratilgan moslashtirish kabi ko‘rinishlarni beradi;

– turli saviya va kasbdagi o‘quvchiga moslashtirish. Adabiyotdan yiroq kasbdagi kitobxon uchun mumtoz badiiy asar ma’rifatini anglash u yoki bu jihatdan qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Ular uchun asarning jozibadorligini oshirish maqsadida adabiy moslashtirishning muayyan turlarini qo‘llash lozim bo‘ladi;

– tarjimada moslashtirish. Ma’lumki, badiiy adabiyotdagi ramz va timsollar umuminsoniy darajada universal emas. Bu xalqning turmush tarzi, e’tiqodi kabi turli omillar bilan belgilanadi. Shu ma’noda bir xalq adabiyotini mentaliteti boshqa xalq tiliga moslashtirish tarjimondan maxsus yondashuvni taqozo etadi. Bu milliy badiiy adabiyotning jahonga yuz tutishida katta ahamiyatga ega.

Moslashuvning har bir turi o‘ziga xos xususiyatga ega. Asl asarni muvaffaqiyatli uzatish va talqin qilishda ayricha yondashuvlar lozim. Bu borada ham adabiyotshunoslikning muammolar yechimiga ilmiy asoslangan tavsiyalarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq.

Adabiy moslashtirish tamoyillari

Adabiy moslashtirish moslashtiruvchiga asl asarni o‘rganish, sharhlash va muloqot qilishda yordam beradigan bir nechta tamoyilga tayanadi. Ulardan ba’zilari quyidagilar:

– asl asarni tadqiq va tahlil qilish. Moslashtiruvchi asl asarning syujeti, personajlari, mavzulari va uslubini tushunish uchun uni diqqat bilan o‘rganishi va tahlil qilishi kerak. Bu unga ishga tushirish jarayonida saqlanishi yoki o‘zgartirilishi kerak bo‘lgan asosiy elementlarni aniqlashda muhim;

– maqsadli auditoriyani tushunish. Moslashtiruvchi moslashuv yaratilayotgan maqsadli auditoriyani hisobga olishi kerak. Bu moslashtiruvchiga ishni tushunarli, qiziqarli va auditoriyaga mos keladigan tarzda moslashtirish imkonini beradi;

– asl nusxaning asosiy elementlarini saqlash. Jarayonda asl asarning syujeti, personajlari, mavzu va hissiyotlari kabi asosiy elementlarini saqlab qolish muhim. Bu asl nusxadagi qadriyat va g‘oyalarni saqlash hamda ularni moslashtirilgan shaklda yetkazishda qo‘l keladi;

– ijodkorlik va talqin. Adabiy moslashuv moslashtiruvchiga o‘z ijodiy qarashini ilgari surish va asl asarni talqin qilish imkoniyatini beradi. Moslashtiruvchi tomoshabin uchun yangi va noyob tajriba yaratish uchun syujet, personaj yoki boshqa jihatlarga o‘zgartirish kiritishi mumkin;

– format va media mulohazalar. Moslashtiruvchi moslashuv taqdim etiladigan format va axborot vositalariga diqqatli bo‘lishi kerak. Masalan, filmga moslashtirish syujet va dialogni vizual formatga moslashtirishni talab etsa, teatrlashtirilgan moslashuv sahnada jonli ijro uchun moslashtirishni taqozo qiladi;

– madaniy va ijtimoiy kontekstga aloqadorlik. Moslashtiruvchi moslashuv taqdim etiladigan madaniy va ijtimoiy kontekstlarga sezgir bo‘lmog‘i lozim. Bu moslashtiruvchiga asarni zamonaviy kontekstga moslashtirishga yordam beradi hamda tomoshabin uchun tushunarli va mosroq qiladi.

Bu masalalarni ilmiy muammolar sifatida tadqiq qilish adabiy moslashtiruvchilik jarayonini takomillashtirish va samaradorligini oshirish imkonini beradi. Masalan, “Badiiy asarni moslashtirish jarayonida asl asarni tadqiq va tahlil qilishning roli”, “Badiiy asarni moslashtirishda format va media yondashuv”, “Badiiy moslashtirishda madaniy va ijtimoiy kontekstga aloqadorlikning o‘rni” kabi mavzular amaliy tavsiyalari bilan qimmatli bo‘ladi. Adabiy moslashuvning bu omillari moslashtiruvchilarga asl asarni o‘rganish va talqin qilish, maqsadli auditoriyani, format va muhitning xususiyatini hisobga olish, asl nusxaning asosiy elementlarini saqlash, o‘z ijodiy qarashlarini ifoda etish, shuningdek, madaniy jihatdan mos bo‘lish kabilarga nazariy va amaliy jihatdan yordam beradi.

Adabiy moslashuv adbiyotshunoslikning amaliy yo‘nalishi sifatida keng tadqiqot sohasi, ushbu mavzu bo‘yicha izlanishlar amalga oshirilgan. Quyida tadqiqotchilar uchun metodologik qimmati yuqori bo‘lgan adabiy moslashuv sohasidagi eng mashhur va muhim asarlardan ayrim namunalar keltiramiz. Masalan, Linda Xatchinson “Moslashtirish: kino va adabiyotni o‘rganish” (2005) kitobida adabiyotni kinoga moslashtirishning asosiy nazariya va yondashuvlari haqida umumiy ma’lumot beradi. U moslashuvning turli jihatlarini, jumladan syujet, personaj va uslubdagi o‘zgarishlarni ko‘rib chiqqan. Tadqiqotchi Juli Sanderlend “Moslashish va o‘zlashtirish” (2006) asarida adabiyot va boshqa sun’iy shakllardagi moslashtirish va o‘zlashtirish jarayonlarini talqin qilgan. U moslashishda o‘ziga xoslik, mualliflik va madaniy kontekst masalalariga murojaat qilgan. Debora Kartmill va Imelda Uilson tomonidan tahrirlangan “Ekrandagi adabiyotning Kembrij hamrohi” (2007) esselar to‘plami esa kino va televideniyedagi adabiy moslashuv bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar haqida umumiy ma’lumot beradi. U moslashish muammosi bilan bog‘liq turli yondashuv va mavzularni o‘z ichiga oladi. Tomas Leff “Moslashish va uning noroziliklari: Shamol bilan o‘tgandan Masihning ehtiroslarigacha” (2008) kitobida adabiyotni kinoga moslashtirish bilan bog‘liq muammo va tortishuvlarni tadqiq qiladi. Unda asliyatga sodiqlik, syujet va personajlarning o‘zgarishi, madaniy-ijtimoiy omillarning ta’siri masalalari ko‘rib chiqiladi. Nikolay Paskalning “Adaptatsiya va madaniy o‘zlashtirish: adabiyot, kino va san’at” (2017) asari ham bu borada katta ahamiyatga ega. Unda adabiyot, kino va boshqa san’at turlarida madaniy moslashuv va o‘zlashtirish masalalari o‘rganilgan. Olim moslashtirishda madaniy mansublik, vakillik va hurmat masalalarini hal etishni maqsad qilib qo‘ygan.

Adabiyotni moslashtirishning turli jihat va yondashuvlarini o‘rganadigan ko‘plab boshqa kitob, maqola va tadqiqotlar mavjud. Batafsil o‘rganish uchun akademik ma’lumotlar bazalari va adabiy moslashuvga bag‘ishlangan jurnallarga murojaat qilish kerak.

Adabiy moslashtirish usullari

Adabiy moslashtirishda moslashtiruvchiga asl asarni boshqa format yoki vositaga o‘tkazishga yordam berishning bir necha usuli mavjud. Ayrimlarini tavsiflashga harakat qilamiz:

– o‘tkazish. Bu usul asl asarni bevosita boshqa format yoki vositaga o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Masalan, kitob syujeti yoki personajlari jiddiy o‘zgarishlarsiz kino, teatr tomoshasi yoki audiokitobga moslashtirilishi mumkin;

– transformatsiya. Bu usul yangi va noyob tajriba yaratish uchun asl asarning syujet, personaj yoki boshqa jihatlarini o‘zgartirishni o‘z ichiga oladi. Moslashtiruvchi moslashuvni asl nusxadan farq qildirish uchun yangi hikoyalar qo‘shishi, personaj yoki boshqa jihatlarini o‘zgartirishi mumkin;

– aktuallashtirish asl asarni zamonaviy kontekst va auditoriyaga moslashtirishni anglatadi. Asarni zamonaviy auditoriyaga yanada tushunarli va tegishli qilish uchun moslashtiruvchi til, uslubni yoki madaniy elementlarni o‘zgartirishi maqsadga muvofiq;

– interpretatsiya. Bu yondashuv original asarni moslashtiruvchi tomonidan ijodiy talqin qilishda qo‘llanadi. Moslashtiruvchi syujet, personaj yoki uslubdagi o‘zgarishlar orqali o‘z qarash va asl nusxadagi tushunchalarini ifodalaydi. Bu moslashtiruvchining moslashtirishga o‘z hissasini qo‘shish imkonini beradi;

– qayta talqin qilish. Bu yondashuv asl asarning janr, uslub yoki mavzusini o‘zgartirishni o‘z ichiga oladi. Masalan, roman komediya filmiga, detektiv hikoya esa musiqiy asarga moslashtirilishi mumkin. Bu moslashtiruvchiga ishning yangi jihat va imkoniyatlarini o‘rganish imkonini beradi;

– asosiy elementlarni saqlash usuli. Tanlangan usul yoki yondashuvdan qat’i nazar, asl asarning syujet, personaj, mavzu va hissiyotlari kabi asosiy elementlarini saqlab qolish muhim. Bu asl nusxadagi qadriyat va g‘oyalarni saqlashga va ularni moslashtirilgan shaklda yetkazishda ahamiyatli.

Biz sohadagi ilmiy ma’lumotlardan foydalangan holda adabiy moslashuvda qo‘llanadigan usul, uslub va yondashuvlarning faqat bir qismi haqida fikr yuritdik. Moslashtirish maqsadi va kontekstiga qarab turli usul va yondashuvlar birlashtirilishi mumkin va u o‘zbek adabiyotshunosligida adabiy moslashtirish amaliy-ilmiy yo‘nalishi yetakchilari zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.

Xulosa

Umuman olganda, adabiy moslashtirish amaliy adabiyotshunoslik sifatida bir qancha muhim natijalarni beradi:

1)                badiiy adabiyot ixlosmandlari auditoriyasi kengayadi;

2)                badiiy adabiyotdan bahramandlik oshadi;

3)                badiiy adabiyotning yangi formatlari shakllanadi;

4)                badiiy adabiyotning mavjud formatlari sifati ta’minlanadi;

5)                adabiyotshunoslik sohasi amaliy va tijoriy ahamiyat kasb etadi;

6)                yangi va zamonaviy ijodkorlar qatlami vujudga keladi.

Baxtiyor MENGLIYEV,

Toshkent Amaliy fanlar universiteti tadqiqotchi-professori,

filologiya fanlari doktori