Muqaddas dinimiz abadiy yashil daraxtga o‘xshaydi. Chunki uning uch teran ildizi bor: tavhid, axloq va ilm. Axloq nisbatan umumiylik xususiyatiga ega bo‘lib, har ikki ildiz orasida ko‘prik vazifasini o‘taydi. Tavhid yakka-yu yolg‘iz Ilohnigina mutlaq yaratuvchi o‘laroq e’tirof etishni, o‘ziga o‘xshash tarzda yaratilgan, o‘z qavmidan chiqqan mavjudotga – qanday qudratga ega bo‘lmasin – sajda qilmaslikni, Ollohga shirk keltirmaslikni taqozo etadi. Shu bois tavhidning o‘zi muqaddas axloqiy hodisa, eng go‘zal axloqdir. Ilm ham, diniy yoki dunyoviyligidan qat’i nazar, qanchalik taraqqiy etmasin, axloqdan nari bo‘lsa, foydasi yo‘q; bil’aks, insoniyat uchun koni zarardir. Shunga ko‘ra, tasavvuf go‘zal axloqni o‘ziga dasturilamal deb biladi va unga islom falsafasining ildizi sifatida qaraydi.

Mavridi kelganda aytish kerakki, ba’zilar, hatto ayrim shariat peshvolari ham falsafa bilan din sig‘ishmaydi deb hisoblaydilar. Bunday yondashuv butunlay noto‘g‘ri. Chunki falsafasiz din ham, san’at ham o‘zini rasmana namoyon qila olmaydi, uchalasi bir-birisiz tom ma’noda mavjud bo‘lishi mumkin emas. Hazrati Payg‘ambarimizning (s.a.v.) “Olloh meni go‘zal axloqni yoyish uchun yuborgan”, “Olloh go‘zaldir va U go‘zallikni sevadi” degan mazmundagi muborak hadislarida falsafiy fanlar bo‘lmish axloqshunoslik va estetika islom asoslari bilan uzviy bog‘liqlikda aks etgan. Bu uchyoqlama robitai sharif asos o‘laroq tasavvufni shariatning yuksak bosqichi rutbasiga ko‘taradi.

Tavhidga oid qarashlar Qur’oni karim nozil qilinganidan keyingina maydonga kelganmi? Ba’zilar, afsuski, shunday deb o‘ylaydi. Aslida unday emas. Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga ko‘ra, bundan salkam uch ming yil avval ko‘pxudolik hukm surgan qadimgi Yunonistonda ulug‘ faylasuflar Yaratuvchining yagonaligini e’tirof etganlar. Dastlab Suqrot hakim o‘z suhbatlarida tavhid g‘oyasini ilgari suradi – uni yoshlarni yo‘ldan urishda ayblaydilar va o‘limga hukm qiladilar. U sikuta zaharini ichib, o‘limi oldidan musiqa tinglaydi va jon berayotganida “Men Uning oldiga ketyapman”, deydi. Vaholanki, u davrda odatda “Men ularning oldiga ketyapman” deyilguvchi edi.

Suqrotning shogirdi Aflotun esa qadimgi “G‘or haqidagi masal” degan falsafiy-majoziy qissasida ma’budlar maskani Olimp ham, ma’budlarning o‘zlari ham bor-yo‘g‘i soyalar o‘yini, xayolot mahsuli bo‘lib, chin dunyo naryoqda, Haqiqat quyoshining nuri ostida ekanini, odamlar uni ko‘rmay aldanayotganini va ko‘ra bilganlar haqiqatni aytsalar, yolg‘onchiga chiqarilib kaltaklanishi, hatto o‘ldirilishi mumkinligini yozgan.

Aflotunning shogirdi Arastu bu borada yana ham ilgarilab ketadi va tavhidni falsafiy-nazariy jihatdan nisbatan mukammal tarzda isbotlab beradi. Atoqli olim Valentin Asmus Arastu asarlarida keltirilgan Xudoga xos xususiyatlarning barchasini jamlab: Uning yakkaligini; jismsiz, o‘zi yaratilmagan, lekin Yaratuvchi hamda hech narsa tomonidan harakatga keltirilmaydigan, aksincha, O‘zi butun borliqni ilk harakatga keltiradigan mutlaq qudrat ekanini ta’kidlaydi. Uni “Oliy shakl” deb ataydi va barcha shakllar Undan ekanini ta’kidlaydi. Arastu talqinida Xudo – olam va barcha olamiy jarayonlarning maqsadi hisoblanadi; U olamning markazi, barcha yaratilganlar markazga intilma harakat vositasida Unga intiladilar; U Oliy Aql, Oliy Tafakkur, tafakkur haqidagi Tafakkurdir (Асмус В. Античная философия. Издание 2-е, дополненное, Москва, “Высшая школа”, 1976. Стр. 284–288). Shu sababdan ham bizning mashshoiyyun faylasuflar Arastuni o‘zlarining ustozi, “Birinchi muallim” deb ataganlar va falsafiy qarashlarida unga ergashganlar.

Xo‘sh, shunday ekan, nasroniylikdagi “ilohiy uchlik”, Iso alayhissalom yoki buddhaviylikdagi Buddha – o‘zimizga o‘xshagan odamning Xudo ekaniga qanday ishonish mumkin!? Mazkur dinlarga e’tiqod qiladiganlarning adashishi, mana, qayerda! O‘rta asrlar musulmon Sharqi falsafasi (mashshoiyyunlik, tasavvuf) esa e’tiqod obyektini to‘g‘ri tanladi.

Aslida nasroniylikda ham o‘ziga xos falsafiy-e’tiqodiy nazariyalar mavjud. Chunonchi, daniyalik ekzistensiyachi faylasuf Syoren Aabe Kirkegaard Xudoga yaqinlashishning uch bosqichi xususida yozadi: estetik, axloqiy va diniy. Ilk bosqichning tamoyili – lazzat, ikkinchisiniki – burch, uchinchisiniki – iztirob. Estetik bosqichda inson o‘zini tashqi dunyoga baxsh etadi, hissiyotlar olamiga sho‘ng‘iydi; hamma narsani bilgisi, barcha lazzat turlaridan bahramand bo‘lgisi keladi; musiqa, teatr, ayollar – hammasi uning xizmatida. Lekin inson qanchalik hissiyotga berila borsa, lazzatdan shunchalik to‘yib, ko‘ngli qolib, qoniqmaydigan bo‘lib boradi. Zero, takrorlanmas narsalarning takrorlanaverishi kishida hafsalasizlikni tug‘diradi, hayotdan zerikish esa insonni umidsizlik chegarasiga keltirib qo‘yadi. Natijada insonda yuksakroq darajadagi hayotni tanlash zarurati paydo bo‘ladi va u axloqiy bosqichga o‘tadi.

Bu bosqichda odam erkin lazzatlanishdan kechib, o‘z ixtiyori bilan axloqiy qonunga bo‘ysunadi; fazilatlar yo‘liga kiradi, burchni bajarish mezon darajasini oladi; o‘ziga nisbatan bamisli ustozga, qattiqqo‘l otaga aylanadi. Endi uning tanlovi ezgulik bilan yovuzlikni farqlaydigan, o‘zini gunohkor deb biladigan, ayni choqda, ongli ravishda haq yo‘lga yuz burgan kishining qarori sifatida namoyon bo‘ladi. Bu bosqichning timsoli – Suqrot. Uning yechimi – estetik ishqibozlikka qarama-qarshi qo‘yiladigan nikoh. Estetik bosqichdagi kapalaknamo oshiqlikning ziddi bo‘lmish axloqiy darajadagi nikohda muhimi – oilaviy burchga sadoqat.

Axloqiy insonning hayoti tashqi emas, balki ichki, o‘ziga nisbatan bo‘lgan burchni bajarishga qaratilgan; u boshqa odamlar oldida burchli esa-da, uning uchun muhimi tashqi xatti-harakatlar emas, balki o‘zining abadiy va ajralmas xususiy mulki bo‘lmish ichki holat, ichki ruhiy dunyodir. Xazina o‘zingda yashirin, u ixtiyor erkinligi, tanlov; unga erishish insonni malaklardan ham yuksakka ko‘tarishi mumkin. Axloqiy bosqichda inson o‘zini tanlaydi. U o‘zini ezgu odam sifatida tanlamaydi, chunki inson gunohga botgan mardum va o‘z ayblarini bo‘yniga olmasdan boshqa iloji yo‘q. Shuning uchun o‘zini yovuzlik va ezgulikning farqiga boradigan axloqiy shaxs o‘laroq taniydi. Faylasuf inson faqat tanlov hodisasi tufayligina ilk bor o‘zligini anglaydi, zero, faqat erk haqiqiy shaxsni vujudga keltiradi, degan fikrni ilgari suradi.

Lekin axloqiy bosqich ham so‘nggi pillapoya emas, u o‘tish holati; eng yuksak daraja, bu – diniy bosqich. Zero, axloqiy bosqichda inson, birinchidan, baxtga, chunonchi, oilaviy, nikohdagi baxtga intiladi; ikkinchidan, umumiy qonunlarga bo‘ysunib yashaydi. Demak, bu bosqichda u o‘z erkini, ixtiyor erkinligini to‘liq namoyon qilolmaydi. Diniy bosqichda esa inson umumiy axloqiy qonun-qoidalar doirasidan chiqib, balandroq darajaga ko‘tariladi, Xudo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatga o‘tadi. Bu bosqichning timsoli – Ibrohim alayhissalom. Ma’lumki, u kishiga sevimli o‘g‘lini qurbonlik qilish haqida amri ilohiy keladi. Xo‘sh, nima qilish kerak? Ibrohim alayhissalomning oldida ikki talab ko‘ndalang edi: o‘g‘lini o‘ldirmaslik (chunki zurriyotini o‘ldirish axloqqa, otalik mehriga zid) va Tangriga bo‘ysunish. Birinchi talabni bajarish – Xudoga bo‘ysunmaslikka, ikkinchi talabni bajarish esa axloqiy qonunni buzish va o‘z o‘g‘liga nisbatan shafqatsizlikka olib keladi. Ikkisidan birini tanlash kerak. Bu tanlov esa iztirob orqali ro‘yobga chiqadi. Unga hech kim yordam berolmaydi, muammoni uning yolg‘iz o‘zi hal etishi lozim. Bu tanlov mantiqiy jarayonning emas, ixtiyor etishning natijasi sifatida maydonga chiqadi. Unda insoniy aql emas, insonning o‘zi butun borlig‘i bilan ishtirok qiladi...

Shu tariqa Suqrotning “O‘zingni angla!” shiori Kirkegaard ta’limotida “O‘zingni tanla!” shioriga o‘rin bo‘shatib beradi. Kirkegaard nafaqat iztirobga shukr qilishni, balki uni sevish kerakligini va bu sevgi har qanday baxtdan baland ekanini ta’kidlaydi. Zero, Xudoga muhabbat – shart. Har qanday iztirob, yo‘qchilik, sinov va riyozat bu ahdni buza olmaydi, uning ahamiyatini pasaytira olmaydi. Iztirob to‘g‘ri tanlov tufayli ezgulik va xayrning manbaiga aylanadi. Shuningdek, erkinlik iztirob bilan birgalikda; gunoh, ayb, qo‘rquv tushunchalari esa inson mavjudligining sifatlari tarzida talqin etiladi.

Men Kirkegaardning bu fikrlarini butunlay to‘g‘ri yoki butkul noto‘g‘ri deb aytolmayman, lekin shunisi ayonki, ular din falsafasi ildiziga borib taqaladi. Bizning musulmon mintaqamizda bunday falsafiy yumushni tasavvuf bajarib kelmoqda. Ammo, afsuski, ba’zi dindorlarimiz, hatto din peshvolari orasida, shariat ahkomlari bor-ku, tasavvuf shartmi, deydiganlar ham topiladi. Bunday qarash islomning mohiyatini teran tushunmaslikdan kelib chiqadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) asos solgan va Imom G‘azzoliy hazratlari falsafiy-nazariy jihatdan asoslab bergan tasavvufning muqaddasligi shundaki, u shariatning yuqori bosqichi sanaladi. Tasavvuf Ollohdan qo‘rqish majburiyatini Ollohni sevish bosqichiga olib chiqadi. Bu borada dastlabki so‘fiylardan bo‘lmish Robiya al-Adaviyaning (713–801) Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. Bu munosabatini u muhabbat deb ataydi va Yaratganga shunday iltijo qiladi: “Yo Egam! Agar do‘zaxingdan qo‘rqqanim uchun Senga ibodat qilayotgan bo‘lsam, meni do‘zaxingda yondir; agar jannating ilinjida ibodat qilayotgan bo‘lsam, meni unga yo‘latma. Agar faqat O‘zingni deb ibodat qilayotgan bo‘lsam, mendan mangu go‘zal jamolingni yashirma! (Бертельс Е. Суфизм и суфийская литература. Москва, “Наука”, 1965. Стр. 18).

Robiya al-Adaviya nazdida haqiqiy ishq manfaatsiz voqe bo‘lishi kerak. Olmoniyalik ulkan mutasavvif olima, zamondoshimiz Annemariye Shimmel xonim shu munosabat bilan o‘z kitobida qiziq bir qadimiy rivoyatni keltiradi: “Xudojo‘y so‘fiy Robiya bir qo‘lida bir chelak suv, ikkinchi qo‘lida yonib turgan mash’ala ko‘targancha Basra ko‘chalaridan yugurib o‘tayotgan ekan. Yo‘lovchilar hayron bo‘lib undan so‘rashibdi:

– Bunchalar shoshilib qaylarga yo‘l tutding, ey Robiya?

– Do‘zaxdagi o‘tni o‘chirmoqchiman, – debdi Robiya qo‘lidagi chelakka ishora qilib.

Yo‘lovchilar yoqalarini tutib, “astag‘firulloh” degancha so‘rashibdi:

– U holda qo‘lingdagi mash’ala nechun?

– Bu mash’ala bilan jannatga o‘t qo‘ymoqchiman.

Odamlarning yuzlaridan qoni qochib, qichqirishibdi:

– Ollohdan mag‘firat so‘rab iltijo qil, ey badbaxt ayol, aks holda kofir qavmlardan bo‘lib qolasan!

– Yo‘q, azizlarim, meni noto‘g‘ri tushundinglar. Men kofir emasman, Olloh taolo bilan bandalar o‘rtasidagi bu ikki pardani yo‘qotmoqchiman, xolos. Toki bandalar Olloh taologa do‘zax o‘tida kuyishdan qo‘rqqanlari yoki jannat iqbolidan umidvor bo‘lganlari uchun emas, balki Uning Olloh ekanligi, Bir-u Borligi va Boqiy go‘zalligi uchun ibodat qilishsin” (Shimmel A. “Jonon mening jonimda”. Y.Parda tarjimasi. Toshkent, “Sharq”, 1999. 44-45-betlar). Bu fikrlar muayyan ma’noda Ollohga munosabatning Mansuri Halloj va Mashrab uslubini yodga solsa-da, mohiyatan Yaratganga muhabbat qo‘yish samimiy hamda beg‘araz hodisa ekanini aks ettiradi.

Demak, shariat – islomning umumiy aqoidlarini anglatadigan dastlabki, tashqi-huquqiy bosqich bo‘lsa; tariqat uning ichki­axloqiy, yuksak maqomidir. Buni alloma Husayn Voiz Koshifiy bunday tushuntiradi: “Shariat – ravshan bilgan narsalardir, nishonadir, hurmatdir. Tariqat – qidiriladigan narsalardir, intilish, bayondir, xizmatdir. Haqiqat – ko‘rish uchun kurashish, ko‘riladigan narsa, ya’ni ayondir, hikmatdir. Agar bulardan har birining samarasi nima deb so‘rasalar, degil: shariatning samarasi – ahdga vafo, tariqatning samarasi – fikr, ya’ni o‘zidan voz kechmoq, haqiqatning samarasi – baqo, ya’ni botildan umidni uzib, Haq suygan ishlarga bog‘lanish” (Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai Sultoniy yoxud javonmardlik tariqati. N.Komilov tarjimasi. Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1974. 17-bet).

Koshifiy tomonidan tariqatning qidirish, intilish hamda bayon qilish bilan bog‘liq ekani ta’kidlanishi, uning samarasi esa fikr deya talqin etilishi tasavvufning mushohada va tafakkurga suyanishini, ya’ni falsafiy umumlashtirish tamoyili asosida ish ko‘rishini anglatadi.

Tangri insonni ayricha bir muhabbat bilan yaratdi, unga farishtalardan-da ulug‘ martaba berib, yerdagi xalifasi deb sayladi, tafakkur salohiyatini tuhfa etdi. Demak, inson ham unga muhabbat qo‘ymog‘i lozim. Insonga yuboriladigan azob-uqubatlar ana shu muhabbat yo‘lidagi imtihonlardir. Tasavvufning mohiyati – ikki tomonlama muhabbatni talqin etmoq. Binobarin, tasavvuf axloqshunosligida muhabbat his-tuyg‘u maqomidan tushuncha darajasiga ko‘tariladi. Qisqa qilib aytganda, tasavvuf islomiy axloq falsafasi sifatida ish ko‘radi.

Tasavvuf kishisi shariat ahkomlarini bajarish bilan cheklanmaydi, balki chinakam xalifalik vazifasini bajarish uchun jidd-u jahd etadi. Zero, xalifalik rutbasi oddiy bandalik majburiyatlari – farzlar va boshqa arkonlarni bajarishdan tashqari yanada balandroq maqomga ko‘tarilishni taqozo qiladi. U o‘zi yashayotgan dunyoning pokizaligini, axloqiyligini, go‘zalligini asrab, takomilga yetkazishga; shuningdek, hayvonot va nabotot olamiga insof hamda shafqat bilan munosabatda bo‘lishga mas’ul ekanini anglaydi. Ana shu anglash hissi tariqatga kirish orqali yanada teranroq, yanada miqyosliroq tarzda ro‘y beradi.

Tasavvuf ham boshqa ba’zi bir diniy va dunyoviy oqimlar kabi o‘z tarixida muayyan evrilishlarga, goh yuksalish, goh buhronga duch kelgani shubhasiz. Chunonchi, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida, ayniqsa, ruslar istilosidan keyin, bizning Turkiston va Movarounnahrda tasavvuf salbiy ko‘rinishdagi qalandarlikka, qalandarxonalarning aksari takyaxonalarga aylanganini, ommaviy tus olgan diniy va dunyoviy ilmsizlik oqibatida o‘z mavqeini boy berganini ko‘rish mumkin. Ayrim din peshvolari, shayxlik, donishmandlik da’vosidagi so‘fiylar mustamlakachilar hamda mahalliy hukmdorlar tomonida turib, shariat bilan tariqatning obro‘si tushishiga sabab bo‘ldilar. Ma’rifatparvar shoira Anbar Otin “Qarolar falsafasi” asarida bunday yozadi: “G‘ayrihaqiqiy donishmand shu so‘fiy johillar xalqni dunyo lazzatidan onchunon kechirib, mosuvo qilib, dunyo rohatini bir guruh davlatmandlarga xos deb ranjbar xalqni(ng) umrini, gunohiydursan deb va do‘zaxdin qo‘rqutib, yegoni-ichgonini zahar va zaqqum qilurlar” (Anbar Otin. Tanlangan asarlar. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1970. 106-bet).

Tasavvufning mohiyatini idrok etmagan so‘fiylar va darveshlar ilm bilan shug‘ullanish o‘rniga takyaxonalarda giyohvandlikka berildilar, ularning asosiy ishi faqat zohiriy zikr va bozorlarda diniy she’rlarni o‘qishdan iborat bo‘lib qoldi. Qalandarlar yirtiq janda kiyib, mis kachkulini shaldiratib, sadaqa yig‘uvchi tekinxo‘rlarga aylandilar. Ayrim shayxlar esa tasavvuf ildizlarini unutib, hukmron doiralar xizmatiga o‘tdilar; xalqni tarkidunyochilikka, qanoatga chaqirib, boy zolimlar va badavlat kishilarning adolatsiz qilmishlarini oqlash bilan kun ko‘rdilar. Shoira g‘azallaridan birida bunday yozadi: Xudoning ne’matini bo‘lub olg‘onlarg‘a o‘t tushsun, / Shariat hukmini yo‘ldin chiqarg‘onlarg‘a o‘t tushsun (o‘sha manba, 39-bet).

Turkiy dunyoning Rusiya imperiyasi bosib olib, erksiz, huquqsiz mustamlakaga aylantirgan katta qismidagi mamlakatlarda shunday ayanchli hol hukm surar edi. Keyinchalik mintaqa xalqlari bundan beshbattar ahvolga tushdi. 1917-yilgi Oktabr davlat to‘ntarishi oqibatida Sovet Ittifoqi deb atalgan, mohiyatiga ko‘ra imperiya sanalgan bolsheviklarning (ta’bir joiz bo‘lsa, sotsial fashistlarning) xudosiz davlati vujudga keldi, ateizm uning shovinizmdan keyingi asosiy mafkurasiga aylandi. Ko‘p yillar mobaynida nafaqat din peshvolari, ilm egalari otildi, qamaldi, surgun qilindi, balki uyidan arab alifbosidagi kitoblar topilgan oddiy odamlar ham jazoga tortildi. Natijada asta-sekin islom ilmi zaiflashdi, tasavvuf butunlay yo‘qotildi, diniy va tasavvufiy adabiyotlarni chop etish taqiqlandi.

Nihoyat, Ollohning inoyati bilan qon to‘kmay mustaqillikka erishdik. Yana islomga, diniy qadriyatlarimizga qaytish imkoniga ega bo‘ldik. Qur’oni karim, Hadisi sharifni o‘qish va tasavvuf allomalari asarlari bilan tanishish imkoni vujudga keldi, millatimiz ateistik g‘oyalardan voz kechib, e’tiqodiy izlanishlar sari yuz burdi. Ana shunday murakkab o‘tish davri yana tasavvufga murojaat qilish zaruratini tug‘dirdi. Dastlab atoqli navoiyshunos va tasavvufshunos olim, professor Najmiddin Komilovning ikki kitobdan iborat “Tasavvuf” asari, keyinroq akademik Izzat Sultonning “Bahouddin Naqshband abadiyati”, buyuk islomshunos alloma Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Tasavvuf haqida tasavvur”, “Naqshbandiya” kitoblari chop etildi. Lekin bu asarlar qimmatli manbalar hisoblansa-da, ko‘proq ilmiy doiralarga mo‘ljallangan edi. Qolaversa, son va adad jihatidan ham xalqimiz ehtiyojini yetarli darajada qondirolmasdi. Zero, O‘rta asrlardagi tasavvufiy adabiyotlar nisbatan ko‘p va uslubiy rang-barang bo‘lgani holda, ziyolilardan tashqari hunarmand, kosib kabi tabaqalarga, umuman, savodi bor xalq ommasiga tushunarli qilib yozilgan edi. Xususan, Turkiyada kamol topgan, asli buxorolik, musulmon olamining mashhur shayxlaridan biri, filologiya fanlari doktori, professor Mahmud As’ad Jo‘shon hazratlarining ilmiy-ma’naviy merosi shoyon diqqatga sazovordir.

Bu zot – naqshbandiya tariqatining hozir ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan keng imkoniyatlaridan foydalanib, nafaqat turkiy xalqlar orasida, balki jahon afkor ommasi ichida mazkur tariqatga hurmat-ehtirom uyg‘ota olgan, umumjahoniy tasavvuf taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan allomadir. U o‘z asarlarida tasavvufni bir tomondan, Ollohni bilish, tanish uchun; ikkinchi tomondan, nafsni tarbiyalash, ruhiy-axloqiy takomil yo‘lidagi xatti-harakatlar tajassumi deb ta’riflaydi. U ba’zi bir aqidaparastlarning, tasavvufning islomga aloqasi yo‘q, hatto ular bir-biriga qarama-qarshi, degan fikrlarini rad etar ekan, hazrati Payg‘ambarimizning mutasavviflar sultoni, sahobalarning esa ahli tasavvuf bo‘lganini isbotlab beradi.

Mahmud As’ad Jo‘shonni musulmon olamida yangitasavvufchilik yo‘nalishiga asos soldi, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Zero, alloma asarlari Yassaviy hazratlari hikmatlari yo‘lida, sodda uslubda yozilgan; ularda oyati karimalar, hadislar, shar’iy ahkomlar va tasavvufiy g‘oyalar, mohiyatning murakkabligiga qaramay, ko‘pchilikka tushunarli tilda bayon etiladi. Qolaversa, naqshbandiya yo‘nalishining muayyan afzalliklari yassaviya, kubroviya, mavlaviya, jo‘mardlik (futuvvat) kabi tariqatlar bilan dialektik bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Sirasini aytganda, naqshbandiyaning o‘ziga xosligi hech bir holatda umumtasavvufiy qonun-qoidalar hamda talablar doirasidan chetga chiqmaydi. Bu borada Jo‘shon hazratlarining ustozi Muhammad Zohid Qutqu bayon etgan quyidagi rivoyat alohida e’tiborga molik: “Jo‘mardligi bilan mashhur bo‘lgan Abdulloh ibn Ja’far roziallohu anhu bir xurmozorga kirdilar. U yerda bir qora qul ishlayotgan edi. Shu payt bog‘ sohibi kelib, qulga uch burda non berib ketdi. Uch burda non qulning kundalik ish haqi edi. Nogoh shu choq qayerdandir bir it paydo bo‘lib qulning yoniga keldi. Qul qo‘lidagi nonning bir burdasini unga berdi. Jonivor yedi-yu, lekin to‘ymadi. Qul yana bir burdani berdi. Nonni yeb bo‘lib, it yana ko‘z tikib turdi. Shunda qul nonning so‘nggi burdasini ham itga berdi. Jonivor uni yeganidan keyingina nari ketdi. Bu holga qiziqib qolgan Abdulloh ibn Ja’far quldan “Kundalik ish haqingga nima olasan?” deb so‘radilar.

– Hozir ko‘rganingizdek, har kuni uch burda non.

– Unday bo‘lsa, nechun butun ovqatingni itga berding?

– Bizning yerlarda it bo‘lmaydi, demak, bu hayvon uzoqlardan kelgan. Och holdagi jonivorni quvib yuborishni istamadim.

– Xo‘sh, endi o‘zing nima yeysan?

–  Ertalabgacha o‘zimni sirib, sabr qilaman.

Shunda Abdulloh ibn Ja’far “Bildimki, bu qul mendan ham jo‘mardroq ekan”, dedilar. U zot o‘sha bog‘ni butun dov-dastgohi bilan sotib oldilar va qulni ozod qilib, bog‘ni unga hadya qildilar (Muhammad Zohid Qutqu. Jo‘mardlik. “Sirli olam” jurnali, 1999, 6-son).

Bu yerda biz insonning hayvonga va insonning insonga nisbatan ko‘rsatgan jo‘mardligiga guvoh bo‘lyapmiz. Ayni choqda bu tamoyil saxovat nuqtai nazaridangina emas, balki tasavvuf uchun umumiy bo‘lgan nafs tarbiyasi jihatidan ham naqshbandiya tariqati talablariga nihoyatda mos keladi. Muhammad Zohid Qutqu hazratlari tasavvufiy adabiyot xazinasining noyob namunasi bo‘lmish besh jildli “Tasavvufiy axloq” deb nomlangan fundamental asari bilan bir qatorda “Nafs tarbiyasi” degan yirik kitob ham yaratgan.

Mahmud As’ad Jo‘shon ham ustozidan ulgi olib, xuddi shu nomda hozir zamondoshlarimiz hayotiga kirib kelgan salbiy ma’nodagi haddan oshgan pragmatizmga qarshi kurashda, axloqiy muhitni sog‘lomlashtirishda muhim ahamiyat kasb etgan risola yozdi. Muallif axloq to‘g‘risida, xususan, islom mintaqasi kishilari hayotida axloq egallagan mavqe haqida yozar ekan, uni boshqa ma’naviy omillar bilan qiyoslab fikr yuritadi. Shu ma’noda tasavvuf va san’atning o‘zaro munosabatlariga alohida e’tibor beradi; san’atni inson axloqiy hayotini boyituvchi, uni yuksak axloqiylikka da’vat etuvchi vosita sifatida talqin qiladi; san’atkor qalbida axloqiylik bilan hayajon uyg‘unlikda yashashini ta’kidlaydi. San’at asosida hayajon yotishini aytib, uning muhabbat kabi yurakka yaqinligini ta’kidlaydi; ko‘ngli hayajondan yiroq insonning go‘zallikni his etishi, topa bilishi va tasvirlashi mumkin emas, deydi u. Ko‘rinib turibdiki, Jo‘shon san’atga mensimay qarash, uni inkor etish fikridan yiroq. Aksincha, uning nazdida san’at – ko‘ngil mulki, insonni diniy-tasavvufiy bosqichga ko‘tarish uchun xizmat qiladigan vosita. Bu jihatdan tasavvuf san’at bilan o‘xshash. Lekin tasavvufdagi hayajon san’atdagidan ko‘ra kuchliroq, sururiyroq ekanini aytadi: “Tasavvufdagi his-hayajon shu qadar kuchli va hayotbaxshki, bu tuyg‘u insonni havoda uchiradi” (Mahmud As’ad Jo‘shon. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. N.Hasan tarjimasi. Toshkent, “Cho‘lpon” nashriyoti, 1998. 79-bet). San’at va tasavvuf komil insonni tarbiyalashda bir-birini to‘ldiradigan ma’naviy hodisalardir. Zero, buning isboti uchun turkiy dunyoning ulug‘ shoiri, o‘zbek adabiy tiliga asos solgan Xoja Ahmad Yassaviy boshlab bergan yassaviya tariqatida she’riyat va yokim ulug‘ shoir va alloma Jaloliddin Rumiy asos solgan mavlaviya tariqatida she’riyat bilan musiqa san’ati qanday mavqe egallaganini eslash kifoya. Shuningdek, “tarixiy davrda tasavvuf ahli san’at, adabiyot, musiqa, me’morlik va boshqa sohalarga homiylik qilgan” (o‘sha manba).

Mahmud As’ad Jo‘shon tasavvufning axloqiy mohiyati haqida bunday yozadi: “Axloq – fardiy emas, balki ijtimoiy hodisadir. Jamiyat mavjud bo‘lmay, inson yolg‘iz o‘zi yashasa edi, axloq degan narsaga hojat qolmagan bo‘lardi. Axloq jamiyat hayotining ko‘rinishidir. Shunday ekan, axloq jamiyatning tartib-intizomga ega, kuchli ta’sir ko‘rsatadigan, jamiyat nizomining shaxslarga taalluqli manbaini tashkil etadigan unsurdir. Shuning uchun axloqni yo‘lga qo‘ymay turib, inson jamiyatga foyda berishi, axloqqa rioya qilmaydigan shaxslardan tashkil topgan jamiyatning ham muvaffaqiyatga erishuvi mumkin emas” (o‘sha manba, 70-bet).

Hamonki, tasavvufning mohiyatini tashkil etuvchi axloq xususiy hodisa emas ekan, demak, tasavvuf ham ijtimoiy qamrovga ega hodisa; u jamiyatda mavjud va jamiyat uchun katta ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan Mahmud As’ad Jo‘shon avvalo islomning mohiyatini asl holicha tushuntiradi, islomda boshqa umumjahoniy dinlardan farqli o‘laroq, tarkidunyochilik yo‘qligini qat’iy tarzda uqtiradi: “Holbuki, o‘tmishdagi ummatlarga jamiyatdan qochishga tashviq bor edi. Shu bois tog‘larda ibodatxonalar qurilgandi. Jamiyatdan qochgan holda shaxsiy kamolotga erishmoqqa harakat qilardilar. Bularga ruhbonlik – tarkidunyochilik deyiladi. Islomda esa tarkidunyochilik yo‘q” (Mahmud As’ad Jo‘shon. Islom, tasavvuf va axloq. S.Sayfulloh tarjimasi. Toshkent, “Istiqlol”, 1999. 163-bet).

Aksincha, islom insonni nafaqat jamiyatdan uzilmaslikka chaqiradi, balki zamon bilan hamnafas yashashga, diniy bilimlarni dunyoviy bilimlar bilan uyg‘unlashtirishga, ularni ma’lum ma’noda zamonga moslashtirishga da’vat etadi: “Bilimlarimizni yangilab bormog‘imiz lozim. Chunki… bilimlar zamoni boshlangan”, deb yozadi tariqat peshvosi (Mahmud As’ad Jo‘shon. Tasavvuf va go‘zallik. M.Kenjabek tarjimasi. Toshkent, “Adolat”, 2004. 167-bet).

Tariqat peshvosi shahar va qishloq ahli axloqi orasidagi tafovutlarga ham to‘xtalib o‘tgan. Uning fikricha, inson hayoti davomida turli qiyinchilik, musibat va sinovlarga duch keladi hamda ularni kuchli e’tiqod, sabr, g‘ayrat-u halollik bilan yengib o‘tadi. Bunday kurash odamni ma’naviy jihatdan chiniqtiradi, axloqiy yuksaklikka ko‘taradi. Gap shundaki, shaharda ilm-u ma’rifat darajasi baland, jamoat bo‘lib yashash va ishlash tarzi, ya’ni fuqarolik jamiyatining a’zosi sifatida umr kechirish insonni torlikdan kenglikka, xudbinlikdan bag‘rikenglikka olib chiqadi, uni jamiyat manfatlarini ham hisobga olib yashashga o‘rgatadi, yovvoyilikdan, badaviylikdan madaniyatga yetaklaydi (“Islom, tasavvuf va axloq”, 163-164-betlar). Mazkur fikrlar insonning hozir nafaqat qadimdan naqshbandiya suluki qoralagan tarkidunyochilikka, balki avvalgi asrlardagidek shoirona qishloq romantikasiga berilib, o‘zini aldab yashashi mumkin emasligini, butun dunyo bo‘ylab shiddat bilan borayotgan urbanizatsiya (shaharlashuv) jarayonlari ham hayotiy reallik ekanini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

Hazrat Bahouddin Naqshbandning ulug‘ avliyolar Yusuf Hamadoniy va Abduxoliq G‘ijduvoniydan keyin suluk a’moliga qo‘shgan uch tamoyili – “vuqufi zamoniy”, “vuqufi adadiy” va “vuqufi qalbiy” tasavvuf ilmida yangi qadam hisoblanadi. Chunonchi, vuqufi zamoniy tamoyilini va undagi botiniy ma’noni Jo‘shon hazratlarining zamondoshi, ulkan ilohiyotchi-islomshunos olim Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari bunday sharhlaydi: “Zamondan voqif bo‘lmoq. Bu shiorda solik o‘zi yashayotgan zamonni bilmog‘i va undan unumli foydalanmog‘i ko‘zda tutilgan... Xoja Bahouddin Naqshband rahmatullohi alayh aytadilar: “Vuqufi zamoniy – solikning o‘z holini anglamog‘i va o‘zi turgan zamonni yaxshi bilmog‘idir. Shukr keltirish kerakmi yoki uzr aytish lozimligini ajratmog‘idir. Agar yaxshi bo‘lsa, shukr qiladi, boshqacha bo‘lsa, uzr keltiradi” (Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Naqshbandiya. Vazifalar. Zikrlar. Toshkent, “Hilol”, 2018. 74-75-betlar).

Ushbu ko‘chirma so‘nggidagi “uzr keltirish” iborasiga e’tibor qilaylik: zamon yomon bo‘lsa, unga shukr qilish kerak emas, unga uzr aytish, ya’ni mazkur zamonning talablaridan yuz o‘girish, ularni inkor etmoq lozim. Demak, nashqbandiya “Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq” maqoliga mos yashashni ijobiy hodisa sifatida talqin qilmaydi. Chunonchi, biz boshdan kechirgan xudosizlik, kufr va yolg‘on asosiga qurilgan sho‘rolar tuzumiga shukrona aytib umr kechirish nafaqat dunyoviy, islomiy talablarga ham to‘g‘ri kelmaydi. Xo‘sh, bunday holatlarda nima qilmoq kerak? Qurol bilan qarshilik ko‘rsatish, bu – so‘nggi chora, ayni choqda, totalitar tuzum bunga imkon bermasligi tayin. Bunday pallada g‘azab emas, nafrat ishga tushishi maqsadga muvofiq, zero, g‘azab – jahlning, nafrat esa aqlning hosilasidir. Naqshbandiya tariqatining ikki tamoyili yovuzlikka qo‘shilmaslikning, norozilikning ikki bosqichi sifatida qo‘l keladi. Birinchisi – “xilvat dar anjuman”, ikkinchisi – miqyosiyroq, hozir fikrlayotganimiz “vuqufi zamoniy”dagi uzr aytish holati. Birinchisi sukut orqali amalga oshirilsa, ikkinchisi so‘z yoki jismoniy ziyon-zahmat yetkazmaydigan xatti-harakat vositasida voqe bo‘ladi. Bunga Hindistonning ozod bo‘lishida Mahatma Gandi tutgan yo‘l yorqin misol bo‘la oladi. Gandi xalqni qurolli qo‘zg‘olonga chorlamadi, balki mustamlakachilar qonunlariga tinch yo‘l bilan bo‘ysunmaslik orqali umumxalq nafratini namoyon qilib, o‘z mamlakatini mustaqillikka olib chiqdi...

Professor Jo‘shonning naqshbandiylik va tariqat darveshlari estetikasi borasidagi fikrlari ham katta ahamiyatga ega. Ularni yangitasavvufchilik oqimini vujudga keltirgan ilmiy omillardan biri deb atasak yanglishmagan bo‘lamiz. Tariqat peshvosiga ko‘ra, tasavvuf – ham ilohiy, ham insoniy ilmdir. Shu bois u hech qachon go‘zallikdan ayro bo‘lolmaydi. Zero, butun dunyoda go‘zallikka ehtiyoj bor. Xulqiy go‘zallik esa, qadimgi faylasuflar ta’kidlaganidek, eng ulug‘ go‘zallikdir. Jo‘shon ham bu tushunchani minba’d axloqdan ajratmaydi. Qaysi xatti-harakat go‘zal bo‘lsa, u axloqiydir, axloqiy xatti-harakat doimo go‘zaldir. Mahmud As’ad Jo‘shon tilanchilik qiladigan juldurvoqilardan, takyaxonalarda chilim tortishdan bo‘shamaydigan giyohvandlardan, o‘zlarini “bektoshiylar” deb atagan ichkilikboz “tariqatchi”lardan nafratlanadi, ularning tasavvufga aslo aloqasi yo‘qligi, ular xunuklik dunyosi bandalari ekanini qayta-qayta ta’kidlaydi. Darvesh asl mohiyatiga ko‘ra go‘zallikning, go‘zal dunyoning oshig‘i, ma’naviyat olamiga go‘zallik orqali yo‘l solgan haqiqiy ziyolidir.

Alloma umuman go‘zallik, shu jumladan, estetik go‘zallik ham muhabbat bilan bog‘liqligini, bu tushunchani idrok etishda muhabbat ma’naviy asos vazifasini o‘tashini alohida ta’kidlaydi. “Biz go‘zallikka to‘lg‘un, hamdam bo‘lgan, ichimizda va tashimizda ko‘p turli go‘zalliklar bo‘lgan bir jamoatmiz, musulmon sifatida, ahli tasavvuf sifatida shundoqmiz! Boshqa millatlarga nisbatan maqtanish uchun emas, rostini aytayotirmanki, shundoq bir madaniyat, estetika namunasimiz... Bizning ko‘chamizda yoshi ulug‘, oq soqolli amakilar, tog‘alar, bobolar сhorsuga – bozorga o‘tishardi. Bellarida belbog‘... Sallali edilar, ammo sallalarining chetida rayhon bo‘lar edi, chinnigul bo‘lar edi, atirgul bo‘lar edi. Go‘zal madaniyat, estetika bor edi. To‘liq estetikaga rioya qilsak, diqqat etsak, shundan ham bir muhabbatlashuv, muhabbatning ortishi yuzaga keladi”, deb yozadi u.

Sirasi, yangitasavvufchilik oqimi, xususan, Mahmud As’ad Jo‘shonning qarashlari zamonaviyligi, o‘tkir diniy-falsafiy, axloqiy-estetik mushohadalar asosiga qurilgani bilan dolzarbdir. Alloma asarlarida tasavvufning zamonaviy talqiniga duch kelamiz. Muallif naqshbandiya tariqatidagi, nafaqat vuqufi zamoniy, balki o‘n bir tamoyilni, shuningdek, tasavvufning o‘zini butunisicha zamonaviy nuqtai nazardan tahlil qiladi. Biz – hazrat Payg‘ambarimizning ummatlari, u kishi aytganlaridek, har ikki dunyoda ham go‘zal yashamog‘imiz lozim. Oxiratdan kechmaganimiz kabi bu dunyodan ham kechmasligimiz; toki bu dunyoda yashar ekanmiz, doimo o‘zimizni, zamonimizni va makonimizni go‘zallashtirish harakatida bo‘lmog‘imiz kerak. Yangitasavvufchilik oqimi ana shu talabni qalban chuqur anglab yetib, uni zamonni inkor etmagan tarzda bajarishga qaratilgan islomiy-e’tiqodiy yo‘nalishdir. Bu haqda Shayx As’ad Jo‘shon shunday yozadi: “Moddiy va ma’naviy o‘zligimizni yo‘qotmasdan, nasibalarimizni oyoqosti qilmasdan, yurtimiz boyliklarini – iqtisodiy va madaniy boyliklarimizni talatmasdan, hurriyat va istiqlolimizni qo‘ldan chiqarmasdan, vatanni bo‘lib tashlamasdan, borlig‘imizni yanada rivojlantirib, miqyosiylashtirib, yuksaltirishga harakat qilishimiz lozim. Eng diqqatli, hushyor, uyg‘oq, fidoyi, eng bilimli, faol, eng sodiq, vafodor, vatanparvar, xullas, chinakam darvesh (ziyoli – A.Sh.) bo‘lishimiz kerak. Bir tomondan, juda ham durust idealist, hassos qalb egasi, boshqa tarafdan esa o‘tkir aql egasi va pragmatik bo‘lishimizga to‘g‘ri keladi” (Tasavvuf va naqshbandiylik. S.Sayfulloh tarjimasi. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2019. 170-bet). Bu ko‘chirmadagi insonparvarlik, vatanparvarlik, millatparvarlik, milliy ozodlik, e’tiqodparvarlik, milliy va diniy qadriyatlarga sadoqat, milliy boyliklarni isrof qilmaslik, intellektual salohiyatni yuksaltirish g‘oyalari zamonaviylik tamoyillariga mosdir. Bu g‘oyalar yagona xalifalik tuzish kabi millat mustaqilligini xavf ostiga qo‘yadigan kosmopolitizm tarafdorlariga, Payg‘ambarimizning “Dinni qiyinlashtirmanglar, osonlashtiringlar” degan muborak o‘giti mohiyatini anglamagan aqidaparastlik yalovbardorlariga qarshi qaratilgani bilan qimmatlidar. Shayx Jo‘shon asos solgan yangitasavvufchilik oqimi hozirda jahon bo‘ylab keng yoyilgan islomiy yo‘nalishlardan biri ekani boisi ham, ehtimol, shudir. Uning izdoshlari Turkiyadagina emas, balki Olmoniya, Avstraliya, Niderlandiya kabi mamlakatlarda ham ko‘plab topiladi. Darvoqe, uzoqlardan misol qidirib yurishimiz shartmi? O‘zimizga, O‘zbekistonga bir nazar tashlashning o‘ziyoq bu suluk qanchalik kengayib borayotganini ravshan ko‘rsatadi.

Tasavvuf va, xususan, naqshbandiya tariqati borasida jahoniy miqyosda yirik ishlar qilgan ustoz allomalardan keyin yangitasavvufchilik g‘oyalariga tayangan taniqli olimlar yetishib chiqdi, ularning xalqimiz orasida keng tarqalgan asarlari, tarjimalari vujudga keldi. Bugungi kunda Sayfiddin Sayfulloh, Mirzo Kenjabek, Ibrohim Haqqul, Nodirxon Hasan singari iste’dodli olimlarni xalqimiz ayricha hurmat bilan tilga oladi.

* * *

Olloh o‘zi sevgan bandalarga goho qachon, goho qayerda qazo topishini avvaldan ko‘ngliga solgani haqida eshitganmiz, o‘qiganmiz. Bu borada Umar Xayyom taqdirida ro‘y bergan ikki hodisa e’tiborga loyiq. Muarrix Bayhaqiy Xayyomning qarindoshidan quyidagilarni eshitganini yozadi: “Bir kuni u (Xayyom) oltin misvok bilan tishini tozalayturib, “Ash-Shifo” (Ibn Sino) asarining metafizika qismini diqqat bilan o‘qir edi. Kitobning yakkalik va ko‘plik haqidagi bobiga kelganida, u misvokni varaq orasiga qo‘yib, “Shohidlarni chaqir, men vasiyat qilmoqchiman”, dedi. Keyin namoz o‘qidi, (shundan so‘ng) hech narsa yemadi ham, ichmadi ham. Xufton namozini o‘qib bo‘lgach, boshini sajdaga qo‘ydi va sajda holatida, “Yo Rabbim, men Seni imkonim qadar bildim. Tavbamni qabul ayla, Seni bilishim – mening Senga boradigan yo‘lim edi”, dedi-da, jon berdi” (Омар Хайям. Трактаты. Москва, “Наука”, 1961. Стр. 353).

Ikkinchi hodisa: Nizomiy Aruziy Samarqandiy bir kuni Xayyomning: “Mening qabrim shunday joyda bo‘ladiki, u yerda har bahor shimoliy yellar ustimdan gul sochib turadi” deganini eshitadi. Samarqandiy hijriy 530 (milodiy 1135)-yili Nishopurga boradi va vafot etganiga to‘rt yil bo‘lgan u ulug‘ inson qabrini borib ko‘radi. “...bog‘ devori ostidagi ustozim qabrini ko‘rdim, – deb yozadi u. – Devor osha o‘tgan nok va o‘rik daraxtlarining shoxlari qabr ustiga gullarini shunchalik ko‘p to‘kkan ediki, u gulga ko‘milib yotardi. O‘shanda men Balxda eshitgan so‘zlarni eslab, yig‘lab yubordim” (Низами Арузи Самарканди. Собрание редкостей или четыре беседы. Москва, Издво Восточной литературы, 1963. Стр. 97-98).

Huzuriga o‘lim farishtasi qachon kelishini, qabrining qay holatda bo‘lishini bilgan odamlar, shak-shubhasizki, oddiy bandalar emas, komillik pillapoyasining yuqorisidan o‘rin olgan xalifalardir. Shayx Jo‘shon hazratlari ham dini Islom yo‘lida qilgan ulug‘ xizmatlari uchun ana shunday rahmatga noil bo‘lgan esa ajab emas. “Tasavvuf va go‘zallik” kitobini o‘zbek tiliga o‘girgan Mirzo Kenjabek asar so‘ngidagi izohotida Jo‘shon hazratlarining quyidagi gaplarini keltiradi: “Men geografiya kitoblarida Avstraliyani ko‘rar edim. Na mablag‘im yetadi, na xayolimning ko‘chasidan o‘tadi Avstraliyaga ketmoq. Bizni u yerlarga birodarlarimiz chaqirdilar: “Keling, ustoz, anjuman bor, universitet, ta’lim...” va hokazo... Borolmayman, ketolmayman... Lekin turadi, ketadi inson. Ajali o‘sha yerda bo‘lsa, aytadilarki: “Mahmud As’ad ustoz Avstraliyaga ketdilar, bas, vafotlari o‘sha yerda ekan...”. Shunday bo‘lajakdir. Olloh hammamizni O‘zi sevgan bir bandasi bo‘lib, O‘zi sevgan bir amalni qilayotganimizda, xayr ustida ekanimizda jonimizni olsin!..”

Darhaqiqat, ul zot o‘zi aytgan yerda – Avstraliyada, o‘zi so‘raganidek xayrli amal ustida – yangi masjid ochilishiga ketayotganda omonatini topshirdi. Olloh rahmatiga olsin!

Mahmud As’ad Jo‘shonning yangitasavvufchilik ta’limoti Hazrati Payg‘ambarimiz o‘gitiga muvofiq diniy e’tiqodimizni yengillatishga undaydi, uni sallaga qistirilgan atirguldek boshda ko‘tarib yurishga chaqiradi.

Abdulla SHER

“Tafakkur” jurnali, 2022-yil 3-son.

“Sallaga qistirilgan gul” maqolasi