Ҳар гал мамлакатимизнинг Хотира мажмуасини зиёрат қилар эканман, Она сиймоси пойидаги “Сен доимо қалбимдасан, жигарим!» деган сўзлар замиридан қанчадан-қанча умидлар, интизорликлар, ўкинчлар, фарёдлар, сабру бардошлар сукут сақлаб тургандай бўлади. Аждодлар руҳи олдидаги қарздорлик ва бурч – хотира, бу ёруғ кунлар учун ўз жонини фидо қилган оталарни ёдламоқ – қадрдир. Урушдан қайтмаган ватандошларимиз номлари битилган зарварақларга кўз ташлайман. Аксарияти 18-22 ёшли навқирон йигитлар...

Инсоният тарихи – қанчадан-қанча донишманду оқиллардан мерос, башариятга бахтли саодатли яшаш йўлини кўрсатган улуғ ғоялар, тафаккур ёлқинлари жам улкан китобдир. Инсоният тарихи – буюк тараққиёт, бунёдкорлик ва яратувчанлик, фозиллик ва комиллик сари бошланган адоқсиз йўллардир. Инсоният тарихи – одамзод, башарият аҳлини эзгуликка, қалбан, руҳан покланиш, улғайишга чорлаган буюк таълимотлар мажмуасидир. Лекин, шу билан бирга, инсоният тарихи бу – инсон қалби ва руҳи, бунёдкорлигининг, тафаккур дурдоналарининг йўқ қилиниши, вайрон этилиши, кули кўкка совурилишига сабаб бўлган аёвсиз уруш ва қирғинлар, бедодликлар, инсоний фожиалари тарихи ҳамдир.

Дунё адабиётининг энг сара намуналаридан қайси бирига кўз ташламанг,   уруш ва жаҳолат оловида ёнаётган инсон тафаккури фарёдини, юрак ўртанишини туясиз. Уруш ва тинчлик, минг афсуски, ер юзидаги ҳаёт шу икки сўзда жам бўлган моҳият ичра ўтади. Қарангки, сўнгги олти минг йил ичида Ер юзи аҳолиси 5700 дан ортиқ урушни бошдан кечирибди. Халқимизда “Бир кун жанжал чиққан уйдан қирқ кунлик файз-барака кўтарилади”, деган гап бор. Уруш, қирғинбаротлар бўлган жойданчи?

Инсоният тарихи бунёдкорлик ва вайронкорлик, яратувчанлик ва бузғунчилик, висол ва айрилиқ, бахтиёрлик ва жудолик, севинч ва оҳу фарёд ичра ўтиб келмоқда. Энг ажабланарлиси, буларнинг сабабчиси ҳам ҳазрати инсоннинг ўзидир. Баъзан ўйга чўмасан, наҳотки, дунёда тинч-тотув яшаш шунчалар қийин? Наҳотки, инсоният шу бугунгача уруш маданиятсизлигини бир четга отиб, тинчлик маданиятига элтувчи улуғ йўлга чиқа олмаган? Афсуски, дунёда бўлаётган қуролли тўқнашувлар, низолар, этник ва миллатлараро, диний можаролар моҳиятига назар солиб, бу йўл ҳали қанчалар узоқлигини ҳис қиласан. Ҳис қиласану, гарчи якунига етганига 78 йил бўлган эрсада, доғи, ҳижрон ва алами, оғриғи дилларни ҳали-ҳануз зирқиратиб турган Иккинчи жаҳон уруши, унинг нафақат мамлакатлар, халқлар, инсонлар, авлодлар қалбида қолдирган жароҳатлари ҳали ҳам тўхтовсиз оғриқ бераётганини юракдан ўтказасан. Шубҳасиз, бу уруш эзгулик ва ёвузлик, маърифат ва жаҳолат ўртасидаги уруш эди. Шунинг учун ҳам бу урушда қозонилган ғалаба инсониятнинг, эзгу ният ва мақсадларнинг ёвузлик ва ноинсонийлик устидан қозонилган ғалабаси сифатида эътироф этилади.

Иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган бўлган минг-минглаб юртдошларимиз хотирасини ёд этиш, оловли жанглардан омон қайтган боболаримизга, фронт ортида оғир кунларни сабр-бардош билан енгган, машаққатли синовларда ўзлигини йўқотмаган иймони бутун аждодларимизга меҳр-оқибат кўрсатиш мамлакатимизда миллий анъанага айланди. Мазкур бешафқат урушда қатнашган, ҳалок бўлган ватандошларимизни халқимиз ҳеч қачон ёддан чиқармайди. Фронт ҳудудларидан Ўзбекистонга кўчирилган бир миллионга яқин оила ва болаларни қабул қилиб, охирги бир бурда нонини улар билан баҳам кўрган халқимизнинг олижаноблиги, меҳр-муруввати ҳали ҳануз инсониятга ибрат ва намуна сифатида кўрсатиб келинаётгани бежиз эмас.

Тарих солномаларини варақлар эканмиз, Ўзбекистон халқи Иккинчи жаҳон урушида фашизм устидан қозонилган ғалабага қанчалар катта ва муҳим ҳисса қўшганини эътироф этамиз. Фронт ортидаги оғир машаққатли юмушлар эса кексалар, аёллар ва болалар зиммасига тушган. Улар оч-наҳор, кеча-кундуз меҳнат қилиб, бу урушда ғалабани таъминлашга бебаҳо ҳисса қўшган. Уруш даврида Ўзбекистон аҳолиси томонидан мудофаа жамғармасига 649,9 миллион нақд пул, 4 миллиард 226 миллион сўмлик заём, 52,9 килограмм олтин ҳамда кумуш топширилган. Фронтга 7 миллион 518 минг 800 та гимнастёрка, 2 миллион 636 минг 700 та пахталик, 2 миллион 221 минг 200 та этик ва қўнжли ботинка юборилган. Енгил саноат корхоналари томонидан 246 миллион сўмдан зиёд турли маҳсулотлар, шунингдек, 1 миллион 282 минг тонна ғалла, 482 тонна картошка ҳамда сабзавот, 1000 тонна полиз маҳсулотлари, қуруқ ва ҳўл мевалар жўнатилгани мардлик, матонат, саховат намунасидир.

Ҳар қандай урушда жанг тақдирини ҳал этишда мард ва жасур эрлар билан бирга қурол-аслаҳа, мудофаа тизими катта роль ўйнайди. Фашизмнинг тор-мор қилинишида, айниқса, Ўзбекистонда уруш йилларида ишлаб чиқарилган қурол аслаҳалар муҳим аҳамият касб этгани алоҳида эътиборга молик. Далилларга кўра: 2100 та самолёт, 17 342 та самолёт мотори, 17 100 та миномёт, 60 000 та ҳарбий кимёвий анжом, 1 миллион дона граната, 3 миллиондан ортиқ радиолампа, 27 000 та танкка қарши отадиган қисми, 2 миллион 318 минг авиация бомбаси, 22 миллион дона мина, 560 000 дона снаряд, 5 та бронепоезд, 2 200 та кўчма ошхона қўшинларга етказиб берилган. Бу маълумотлар ҳам кейинги пайтлардаги тадқиқотлар ҳисобига янги рақамлар билан тўлдирилиб борилмоқда.

Албатта, бу халқимиз матонати, фидойилиги ва жасоратининг қанчалар улуғворлигини кўрсатиб турибди. Лекин масаланинг яна бир томони ҳам борки, бу ҳақда тўхталмай бўлмайди. Ўзбекистон халқининг нафақат жанг майдонларида, фронт ортидаги ҳаракатларида катта куч ва руҳ бағишлаб турган маънавий жиҳатидир. Уруш йилларида ўзининг ўткир ва таъсирчан сўзи билан ғайрат, шижоат, метин ва енгилмас ирода бағишлаган адибларимиз, қалам аҳлининг катта хизматларини алоҳида эътироф этмоғимиз лозим. Беихтиёр ёдимизга академик шоиримиз Ғафур Ғуломнинг 1942-йил 6-декабрь куни чоп этилган “Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак” шеъри келади:

Йигитлар давра олиб айтурлар қўшиқ,

Ҳижронзада қизлар бўлиб жўровоз,

Висол кунлари бу ва мукаммал ишқ,

Одамлик шаъни-ла қилади парвоз.

Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак!

Қариндош, қондошлар ҳалқасин қоқиб,

Эринмай айтурман: “Айём муборак!»

Афв этсин оламнинг посбони эрлар,

Афв этсин ғолиблар, кечиксам андак.

Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак!

Уруш йилларида Ғафур Ғулом, Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Ҳамид Олимжон, Зулфия, Шароф Рашидов, Уйғун, Миртемир, Мирзакалон Исмоилий, Султон Жўра, Илёс Муслим, Собир Абдулла, Чустий, Матёқуб Қўшжонов, Одил Ёқубов, Мирмуҳсин, Назармат, Адҳам Раҳмат, Иброҳим Раҳим, Назир Сафаров, Зоҳиджон Обидов, Зинат Фатхуллин, Ўткир Рашид каби қатор шоир ва ёзувчилар нафақат Ўзбекистонда, фронт чизиғидаги кўчма газета таҳририятларида, балки жанг майдонларида бир қўлда қуролу бир қўлда қалам билан душманга кураш олиб бордилар. Ана шуларни эслаганда беихтиёр Уйғун домланинг “Баҳоримиз келур” шеъри хаёлимиздан ўтади:

Қуролинг қўлингдан тушмасин сира,

Душман яксон бўлсин урушларингдан.

Сендан келажакка қолсин хотира,

Ер ларзага келсин юришларингдан.

Сизнинг зарбангиздан ёв бўлур барбод,

Келур баҳоримиз – ғолиб фасллар.

Шонли авлодимиз яна бўлур шод,

Минг йиллаб унутмас сизни насллар!

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, тарих фанлари доктори, профессор Рустамбек Шамсиддиновнинг уч жилдли, жами 1700 саҳифадан иборат “Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари” китобларини варақлар эканман, халқимизнинг Иккинчи жаҳон урушида қозонилган ғалабага қўшган ҳиссасини кўрсатувчи ҳали биз билмаган қанчадан-қанча маълумотлар, адибларимизнинг ўтлиғ шеър ва достонлари, қўшиқлари, чиқишлари борлигига амин бўлдим. Юқоридаги шеърлар ҳам илк бор ана шу фронт газеталарида эълон қилинган.

Албатта, матбуот пайдо бўлибдики, ҳар бир даврнинг нафақат ижтимоий-иқтисодий, балки маданий ҳаётини, бўлиб ўтган воқеа ва ҳодисаларни кўзгу янглиғ ўзида ёрқин акс эттириб келади. Ана шу маънода матбуот Иккинчи жаҳон уруши йилларида ҳам халқ ва армияни курашга сафарбар этишда, жанг майдонларида жон бериб-жон олаётган жангчиларнинг жанговар руҳини кўтаришда қудратли маънавий қурол бўлиб хизмат қилганига шубҳа йўқдир. Китобда таъкидланишича, уруш даврида фронтларда ўзбек тилида 20 га яқин газеталар мунтазам чоп этилиб, ўзбек аскарларига узлуксиз етказилиб турган. Бу газеталардаги мақолалар, очерклар, хат-хабарлар ўзбек ҳарбийларининг жасорати, жанговарлигини, руҳиятини кўтаришга жуда катта таъсир кўрсатган.

Заҳматкаш олимнинг китобларини варақлар эканмиз, гарчи газеталарнинг ҳар бир сонида ўша давр руҳи, мафкураси бўртиб турган бўлсада, уруш даври матбуоти, шу жумладан, фронт газеталарида чоп этилган “Ўзбек халқи шарафига”, “Ўзбек қизининг ботирлиги”, “Алоқачи Халил Латипов”, “Қаҳрамон Шарқ фарзандлари”, “Ўткир кўзли йигитнинг ўқи”, “Фронт жангчиларига совға ортилган эшолон жўнатилди”, “Тўпчи Қурбон”, “Биз енгилмас кучмиз”, “Икки қаҳрамон” “Яхши разведка натижаси”, “Марра маҳкам ушланди”, “Фронтимиз баҳодирлари” каби минглаб хабар ва мақолалар, Ғафур Ғуломнинг “Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак”, “Сен етим эмассан”, Ҳамид Олимжонинг, “Жангчи Турсун”, “Роксананинг кўз ёшлари”, “Қадаҳ”, Зулфиянинг “Қўлимда қуролу устимда шинель”, “Ҳижрон кунларида”, Мақсуд Шайхзоданинг “Олма”, Уйғунинг “Баҳоримиз келур”, Ўткир Рашиднинг “Ғалаба баҳори”, Чустийнинг “Хуш келдинг, ўғлим”, Адҳам Ҳамдамнинг “Олға дўстим, ҳамон олға юр”, Ёнғин Мирзонинг “Зафар карвони”, Мирмуҳсиннинг “Зеби”, Рустам Каримийнинг “Бораман” каби шеър ва достонларининг фашизм устидан эришилган тарихий ғалабага кўрсатган таъсирини дилдан ҳис этамиз.

Газеталарнинг 1945-йил 20-май сонида академик шоир Ойбекнинг “Фашист Германиясининг ўлим соати” мақоласи берилади: “...Тўрт йилдан бери қилган умидимиз амалга ошди. Инсоният тарихида энг улуғ бўлган тўла ғалаба тўғрисидаги хушхабар бутун оламга ёйилди. Ғолиб аскарларимиз томонидан кули кўкка соврилган Гитлер Германияси таслим бўлди. Бизлар – тарихий воқеанинг замондошлари, улуғ кунларни, маслагимиз, иродамизнинг, халқимизнинг тантанасини кечирмоқдамиз”.  

Таниқли адабиётшунос олим, академик Наим Каримов таъкидлаганидек,   Иккинчи жаҳон уруши даврида ўзбек тилида нашр этилган бу газеталар, афсуски,Ўзбекистон тарихи билан шуғулланувчи олимлар эътиборини жалб этмади. Жонкуяр олим Рустам Шамсиддиновнинг ва у раҳбарлик қилаётган илмий жамоанинг турли шаҳарлардаги архив ва кутубхоналарда чанг босиб ётган фронт газеталарини ўрганиб, эътиборга молик материалларнинг аксар қисмини нашрга тайёрлагани катта сабот билан заҳматли меҳнат қилинганини кўрсатиб турибди.

Иккинчи жаҳон уруши даврида ўзбек тилида чоп этилган бу газеталар фронт ва фронт ортидаги Ўзбекистон халқининг ғалабага қўшган улкан ҳиссасини ёритишда ниҳоятда қимматли, ноёб манба бўлиб хизмат қилишига шак-шубҳа йўқ. Умуман, бу газеталарда эълон қилинган материаллар, хусусан, фронтга йўлланган хатлар – жангчиларнинг ота-оналари, рафиқалари, фарзандлари, қавм-қариндошларига ёзган мактублари, ҳарбий қўмондонлик томонидан ўзбекистонлик мард жангчиларга топширилган мукофотлар, суратлар Ўзбекистоннинг Иккинчи жаҳон уруши давридаги тарихини янада кенгроқ ёритишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Таъкидлаш керакки, бу материалларда ўша давр пафоси, руҳияти ўз аксини топганига қарамай, ўзбекона қалб, бағрикенглик, матонат, қаҳрамонлик бўртиб туради.

Китобда асосли манбаларга таянилган ҳолда Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистондан меҳнат армиясига сафарбар этилганлар, уларнинг ҳаёти, меҳнат фаолияти ҳақида ҳам кўплаб маълумотлар келтирилади. Буни қарангки, 1941–1943-йилларнинг ўзида Ўзбекистондан 155 минг киши меҳнат армиясига сафарбар қилинган экан. Тошкент вилояти ҳарбий комиссариатидан экстремал ҳолатда эшелонда 1700 киши Бошқирдистонга жўнатилади. Уралдаги мудофаа саноати ва фабрикаларида 32 минг 620 нафар, Пермда Молотов номидаги заводда 978 нафар, Киров номидаги заводда 200 нафар, 90-сонли заводда 800 нафар, 103-сонли заводда 50 нафар, 12-қурилиш трестида 70 нафар, Орск шаҳрида 7000 нафар ўзбек миллатига мансуб кишилар меҳнат қилган экан. Шу каби мисоллар китобда жуда ҳам кўп. Албатта, бу катта бир эзгу ишнинг муқаддимасидир. Китоб муаллифи ўз олдига юксак мақсад қўяди. Нафақат Россия ҳарбий давлат архиви, Мудофаа вазирлиги архивида, Украина, Беларус, Латвия, Литва, Эстония, Венгрия, Чехия, Германия архив ва музейларида ҳам қанчадан-қанча газеталар сақланган бўлиши, улар ҳам ўрганилиши зарурлигини таъкидлайди.

“Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари” номли бу китоблар инсоният бошига чексиз кулфатлар келтирган фашизм балосини ер юзидан супуриб ташлаш, жар ёқасига келиб қолган инсоният келажагини таъминлашдек буюк тарихий курашда ўзбек халқининг ҳам қанчалар катта ҳиссаси борлигини кўрсатишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Дарҳақиқат, бугун дунёнинг кўпдан кўп мамлакатлари ҳудудидаги қабристонларда, оқ қайинлар остида, зангор тепаликлар бағрида ўзбек ўғлонлари мангу ором топган. Уларнинг қабри ҳамиша гулларга бурканади. Бу эзгуликнинг эзгуликка таъзими, инсониятнинг халоскор аждодларга эҳтиромидир. Фронт газеталарида уларнинг жасоратлари, қаҳрамонликлари тасвирланган, муҳрланган. “Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари” китобининг қиммати, қадри ҳам ана шунда.

Минҳожиддин МИРЗО